Η πνευματική ελευθερία, ως θριαμβευτική κατάκτηση θεσμικά και συνταγματικά κατοχυρωμένη, είτε εκφράζεται μέσω της τέχνης, είτε μέσω του λόγου, καθίσταται έρμαιο διαφόρων συγκυριών, κοινωνικοπολιτικών καταστάσεων και θρησκευτικών προκαταλήψεων. Δεν είναι επιτρεπτό να απωθηθούν στα τάρταρα της λήθης η λογοκρισία στην περίοδο της δικτατορίας, ο αφορισμός του Καζαντζάκη και της ταινίας του Σκορτσέζε μεταγενέστερα, η πολύνεκρη επίθεση στο περιοδικό CharlieHebdo στο Παρίσι αλλά ούτε και το δημόσιο μαστίγωμα ενός «μπλογκέρ» κάπου στην Ανατολή λόγω βλάσφημων δημοσιευμάτων του στο διαδίκτυο, η φανατισμένη αποκαθήλωση του «Phylax» στο Παλαιό Φάληρο και η λογοκρισία του πίνακατου Γκ. Κουρμπέ από το facebook ως πορνογραφικού.
Η άσκηση όμως του δικαιώματος της ελευθερίας στην Τέχνη, σε καμία περίπτωση δεν θα πρέπει να καταλήγει σε ασυδοσία. Πρέπει να οριοθετείται από τα χρηστά ήθη για να μην πλήττει στον πυρήνα τους άλλα συνταγματικά δικαιώματα. Δεν γίνεται η σάτιρα να προσβάλει το έννομο αγαθό της προσωπικότητας, ούτε να καταληφθεί αυθαίρετα υπαίθριος χώρος για να οργανωθεί συναυλία ή να ζωγραφιστεί τοίχος χωρίς την έγγραφη άδεια του ιδιοκτήτη, ούτε να προσβάλλεται η δημόσια αιδώς, όπως με την προβολή του έργου Stillsτου Κρις Βερντοκ, από τη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, που τελικά διακόπηκε με επίσημη ανακοίνωση.
Το πρόβλημα που ορθώνεται απειλητικό για το Δυτικό Πολιτισμό είναι το όριο μεταξύ πνευματικής ελευθερίας και ασυδοσίας στο ένα άκρο και πιθανότητα επιβολής πνευματικής δικτατορίας το άλλο, ειδικά στο χώρο της προσωπικής έκφρασης του δημιουργού.
Η καλλιτεχνική και δημοσιογραφική δημιουργία κινδυνεύει θανάσιμα από το συντηρητισμό, το φανατισμό, τη στενόμυαλη προοπτική με μεσαιωνικού τύπου αφορισμούς, μισαλλοδοξία και την ανωριμότητα του κοινού να αποδεχθεί τη διαφορετικότητα.
Μεγάλη απειλή αποτελεί η συντηρητική ακαμψία και οι πομπώδεις υποκριτικές εκδηλώσεις για υπεράσπιση ηθικών αρχών που υποβαθμίζουν το ρόλο και την αξία του δημιουργού. Ο δημιουργός κινδυνεύει να προπηλακισθεί, να κατηγορηθεί, να αφοριστεί, να διωχθεί, να δολοφονηθεί. Έχει να αντιπαλέψει και την ψυχολογική βία, τις διαδηλώσεις, την τρομοκρατία τις βιαιότητες και το διασυρμό του. Έχει παράλληλα να διαχειριστεί τον κορεσμό και την υπερπροσφορά, την αντίσταση στο συρμό, την εμπορευματοποίηση και την υποταγή στο υλικό συμφέρον.
Όλα αυτά ενισχύονται και από μια κοινωνία ηθικά παρηκμασμένη, υλιστική, αγκυλωμένη στα προβαλλόμενα πρότυπα, χειραγωγούμενη από θρησκευτικούς και καταναλωτικούς κύκλους και κοινό απαρτιζόμενο από παθητικούς καταναλωτές βιομηχανοποιημένης κουλτούρας, που δυσκολεύεται να γίνει κοινωνός της γνήσιας δημιουργίας.
Ο δημιουργός είναι ανάγκη να κάνει την υπέρβαση, για να κερδίσει την ελευθερία του και να υπηρετήσει τον ανώτερο προορισμό του. Να έρθει σε ρήξη με τα δεδομένα, να ανακαλύψει νέους εκφραστικούς δρόμους, να αρνηθεί να υποταχθεί. Να διαμορφώσει ένα αξιακό σύστημα ικανό να προασπίσει τις επιλογές του αλλά που να είναι ταυτόχρονα κοινωνικά αποδεκτό. Να μην προκαλεί συγκρούσεις και φανατισμό αλλά με το έργο του – χωρίς να κριθεί η ποιότητα – να μπορεί να εκφράσει συναισθήματα, ψυχισμό, αντιλήψεις, να δημιουργήσει πολιτισμική παρακαταθήκη για τις επόμενες γενιές. Να διαμαρτύρεται και να παλεύει ενάντια στο κατεστημένο, στα κακώς κείμενα της εξουσίας, στους παρασκηνιακούς μηχανισμούς πάσης φύσεως χειραγώγησης. Είναι χρέος του να μας υποδεικνύει έναν άλλο κόσμο διαφορετικό από αυτόν που έχουμε συνηθίσει, να προηγείται της εποχής μας. Να είναι στυλοβάτης των αξιών, να παραμένει απόρθητος στη λαίλαπα των προσωπικών συμφερόντων και των πολιτικών σκοπιμοτήτων. Το δημιούργημά του είναι ανάγκη να λειτουργεί συλλογικά αλλά ταυτόχρονα να διατηρεί την αυτονομία του και να μην ομογενοποιείται. Να επιτελεί κοινωνικό λειτούργημα.
Αν δεν μας αρέσει ένα καλλιτεχνικό δημιούργημα, δεν το απαγορεύουμε, δεν φιμώνουμε το στόμα του καλλιτέχνη, υπερασπιζόμαστε την ανεξαρτησία και την πρωτοπορία του, το δικαίωμαστην πνευματική ελευθερία, γιατί έτσι επιτελεί το πολιτισμικό του καθήκον. Αλλά και η πραγματική ελευθερία του δημιουργού δε γίνεται να έχει δεκανίκι τις προσωπικές του ιδιορρυθμίες και τα τυφλά του πάθη, θα πρέπει να εδράζεται στη νομοτελειακή εξέλιξη της ζωής, να επενεργεί σε αυτήν και να την αλλάζει. Η τέχνη, ως φορέας πνευματικής ελευθερίας, είναι θεμιτό να επιδιώκεται να στρατεύεται στο πλευρό δυνάμεων που οδηγούν στην κοινωνική όσμωση, στη διάνυξη οριζόντων, στο μετασχηματισμό και την ανύψωση του Ανθρώπου σε ανώτερη και ολοκληρωμένη οντότητα.
Η κυρία Σοφία Ι. Μαργαρίτη, είναι φιλόλογος – συγγραφέας
