Εικόνες άγνωστες, ξεχασμένες σε «κλειστά» αρχεία, αφηγήσεις προσωπικές που «μπλέκονται» με τη μεγάλη Ιστορία αλλά και μια νέα οπτική: μετά την ταινία «Σμύρνη, η καταστροφή μιας κοσμοπολίτικης πόλης 1900-1922» που παρουσίασαν το 2012 στο Μουσείο Μπενάκη αλλά και στους κινηματογράφους γνωρίζοντας μεγάλη απήχηση, η σκηνοθέτρια Μαρία Ηλιού και ο ιστορικός Αλέξανδρος Κιτροέφ επιστρέφουν με το δεύτερο μέρος. Υπό τον τίτλο «Από τις δύο πλευρές του Αιγαίου», οι δύο συνεργάτες συνεχίζουν εστιάζοντας εν προκειμένω στον διωγμό και στην ανταλλαγή των πληθυσμών της Τουρκίας και της Ελλάδας κατά την περίοδο 1922-1924.
Οι συντελεστές θεωρούν ότι, ενενήντα χρόνια μετά τα γεγονότα, έφτασε πλέον η στιγμή να αποδεχθούμε πως τα παιδιά και τα εγγόνια των προσφύγων και από τις δύο πλευρές του Αιγαίου μπορούν να αφηγηθούν από κοινού τις ιστορίες τους. Πιστεύουν πως ήρθε η ώρα να ειπωθεί ολόκληρη η ιστορία και από τις δύο πλευρές, αφού για πολλές δεκαετίες υπήρχαν δύο παράλληλες αφηγήσεις. Να ειπωθεί με ψυχραιμία και με την πεποίθηση ότι «δεν υπάρχει προνόμιο στον πόνο». Με τον τρόπο αυτόν ίσως σιγά-σιγά ξαναχτιστούν κάποιες γέφυρες…
Χαρακτηριστική η άποψη που εκφράζει στην ταινία ο τούρκος ιστορικός Τσαγκλάρ Κεϊντέρ, ο οποίος καταθέτει για το κενό στην τουρκική ιστοριογραφία και στα σχολικά εγχειρίδια: Η Μικρά Ασία, λέει, παρουσιαζόταν λίγο-πολύ ως έρημος χώρος ο οποίος κάποια στιγμή κατοικήθηκε από τους Μογγόλους και τους Τούρκους και αποσιωπάτο πλήρως η παρουσία των Ελλήνων και των Αρμενίων. Αυτό δημιουργούσε ένα τρομερό τραύμα γιατί ο κόσμος είχε μνήμες από το πέρασμά τους: θυμόταν τις φιλίες, τις σχέσεις που υπήρχαν, τον πόλεμο, την καταστροφή, τα σπίτια που εγκαταλείφθηκαν και μετά κατοικήθηκαν από μουσουλμάνους… Αυτή η άποψη δεν έχει αλλάξει εντελώς, αλλά έχει αρχίσει να διαφοροποιείται…

«Από τη μια, η ταινία θέλει να αφηγηθεί τα βάσανα των δικών μας ανθρώπων, αλλά από την άλλη αναζητεί και το τι έγινε με τους μουσουλμάνους, οι οποίοι με την ανταλλαγή των πληθυσμών έφυγαν από την Ελλάδα και πήγαν στην Τουρκία. Εκείνοι δεν εκδιώχθηκαν αλλά έχασαν επίσης τις εστίες τους…» εξηγεί η Μαρία Ηλιού. Η ίδια θεωρεί ότι τέτοιου είδους απόπειρες, πέραν όλων των άλλων, συμβάλλουν σε επίπεδο πολιτισμικό, που είναι κατά τη γνώμη της και το πλέον σοβαρό. Το τελευταίο κομμάτι της ταινίας, λέει, έχει να κάνει με το στοιχείο του νόστου και της επιστροφής. Με το πώς η τρίτη κυρίως γενιά ταξιδεύει στην άλλη πλευρά του Αιγαίου προκειμένου να ανακαλύψει τις οικογενειακές εστίες δημιουργώντας σιγά-σιγά καινούργιους δεσμούς.
Το ντοκυμαντέρ τεκμηριώνεται με σπάνιο φωτογραφικό και κινηματογραφικό υλικό από αρχεία της Αμερικής και της Ευρώπης. Για πρώτη φορά έρχονται στο φως άγνωστες εικόνες του διωγμού και της ανταλλαγής από τα αρχεία της Βιβλιοθήκης του Κογκρέσου, του Πανεπιστημίου του Πρίνστον, του Ερυθρού Σταυρού της Γενεύης αλλά και του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, καθώς και άλλων ιδρυμάτων τόσο της Ελλάδας όσο και του εξωτερικού. Η μοντέρ εικόνας και ήχου Αλίκη Παναγή για την ηχητική επένδυση της ταινίας χρησιμοποίησε ήχους εποχής προκειμένου να «ζωντανέψουν» τα γεγονότα, ενώ ο μουσικός Νίκος Πλατύραχος βασίστηκε σε τραγούδια εποχής από τη Μικρά Ασία και την Ελλάδα προκειμένου να συνθέσει την πρωτότυπη μουσική του.
Η Μαρία Ηλιού επισημαίνει ότι η ταινία φιλοδοξεί να τιμήσει τους ανθρώπους που έχασαν τις εστίες τους αλλά ταυτόχρονα και την ίδια την επιστήμη της Ιστορίας. Στο πλαίσιο αυτό επισημαίνει με έμφαση το «πάντρεμα» των συνεντεύξεων διακεκριμένων ιστορικών από την Αμερική, την Ευρώπη, την Ελλάδα και την Τουρκία με τις προσωπικές-οικογενειακές ιστορίες προσφύγων πρώτης, δεύτερης και τρίτης γενιάς οι οποίες εκτυλίσσονται στα παράλια της Μικράς Ασίας, στον Πόντο και στην Καππαδοκία αλλά και στη Βόρεια Ελλάδα και στην Κρήτη.
Για τις ανάγκες της ταινίας η σκηνοθέτρια συνάντησε περισσότερους από 200 ανθρώπους προκειμένου να καταλήξει στο ποιες από αυτές τις αφηγήσεις αποκρυσταλλώνουν με τον πλέον καθαρό τρόπο ό,τι πραγματικά συνέβη. Η ίδια στέκεται ιδιαίτερα στην περίπτωση της Καλλιόπης Γεωργιάδη, κόρης ελληνορθόδοξων προσφύγων από την Καππαδοκία, που αφηγείται την ιστορία της στα τουρκικά, και του Χουσνού Καραμάν, γιου μουσουλμάνων προσφύγων από την Κρήτη, ο οποίος διηγείται την ιστορία της οικογένειάς του στα κρητικά… «Είναι μια ταινία που ασχολείται με την ανθρώπινη διάσταση όλης αυτής της ιστορίας» λέει και συνεχίζει: «Πολλές φορές έχουμε μια συμβατική εικόνα της Ιστορίας από τους ιστορικούς και τα εγχειρίδια. Οταν όμως κανείς ακούει αυτές τις αφηγήσεις συνειδητοποιεί πόσο πιο σύνθετη είναι τελικά η ανθρώπινη ζωή, πόσο πιο δύσκολο να κοπεί με το μαχαίρι και να πάει ο ένας από ‘δώ και ο άλλος από ‘κεί, πόσο πιο περίπλοκες είναι οι ταυτότητες…».

πότε & πού:
Το ιστορικό ντοκυμαντέρ «Από τις δύο πλευρές του Αιγαίου» θα προβάλλεται καθημερινά από τις 12 Σεπτεμβρίου στους κινηματογράφους Ελλη και Κηφισιά 1-2 Cinemax-Cyta στην Αθήνα, Κυριακές πρωί στο Μουσείο Μπενάκη της οδού Κουμπάρη και στον κινηματογράφο Ολύμπιον στη Θεσσαλονίκη. Σύντομα η ταινία θα αρχίσει να προβάλλεται και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας αλλά και στην Κωνσταντινούπολη.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ