Ρομπέρτο Μπολάνιο: «2666» μέρες στην Κόλαση

«Χρειάστηκε να περάσουν ακόμα και δυο μέρες για να καταλήξω στην ενδεδειγμένη απόδοση μιας φράσης του στην ελληνική γλώσσα» λέει ο Κρίτων Ηλιόπουλος στο «Βήμα» για τον Χιλιανό Ρομπέρτο Μπολάνιο (1953-2003). Ο ίδιος αφιέρωσε ένα χρόνο απ’ τη ζωή του προκειμένου να μεταφράσει στα ελληνικά, με τη μεγαλύτερη δυνατή συνέπεια, το μυθιστόρημα «2666», το αριστούργημα του συγγραφέα που χαρακτηρίστηκε «Μπόρχες του 21^ου αιώνα» αλλά πέθανε πρόωρα, σε ηλικία 50 ετών, λόγω ηπατικής ανεπάρκειας.

Το «2006» είναι, χωρίς υπερβολή, ένα σκοτεινό έπος, μια σπάνια μυθοπλαστική αποκάλυψη που συνδέει τη βία και την τέχνη, μια αναγνωστική εμπειρία που προκαλεί το δέος. Είναι επιπλέον το εκδοτικό γεγονός της χρονιάς που φεύγει, τουλάχιστον στο πεδίο της μεταφρασμένης λογοτεχνίας. Το μυθιστόρημα, που κυκλοφόρησε στα ισπανικά το 2004 απ’ τον εκδοτικό οίκο «Anagrama» της Βαρκελώνης, θα κυκλοφορήσει στα ελληνικά (σε 1166 σελίδες) απ’ τις εκδόσεις Άγρα στο πρώτο δεκαπενθήμερο του Δεκεμβρίου. «Η δομή του βιβλίου είναι αξιοθαύμαστη, ιστορίες μέσα σε ιστορίες, εικόνες μέσα σε εικόνες, τόσο που αναρωτιέσαι πώς είναι δυνατόν εν τέλει τα εκατοντάδες πρόσωπα και οι ζωές τους να συνδέονται μεταξύ τους. Είναι εκπληκτικό το πώς καταλήγει εκεί που θέλει ο συγγραφέας» επισημαίνει ο Ηλιόπουλος που μέχρι στιγμής έχει στο ενεργητικό του πάνω από 50 μεταφράσεις, ισπανικής και πορτογαλικής κυρίως λογοτεχνίας.

Οι πολύπλοκες και καθηλωτικές ιστορίες που αφηγείται ο Ρομπέρτο Μπολάνιο οργανώνονται γύρω απ’ την φανταστική πόλη Σάντα Τερέζα στα σύνορα Η.Π.Α – Μεξικού όπου καθημερινά δολοφονούνται με μυστηριώδη τρόπο νεαρές κοπέλες. «Ο συγγραφέας βασίζεται σε γεγονότα, κάνει μυθοπλασία και στο τέλος δίνει μια εξήγηση για την πραγματικότητα απολύτως αληθοφανή» συνεχίζει ο Ηλιόπουλος. Στην ουσία πρόκειται για την πραγματική πόλη Χουάρες του Μεξικού που άρχισε ν’ απασχολεί την κοινή γνώμη απ’ το 1993 όταν εκεί, στα σύνορα της ανομίας και της βαρβαρότητας, άρχισαν ν’ αγνοούνται φτωχές εργάτριες. Με αφορμή τα εκατοντάδες θύματα ένας πραγματικός καλλιτέχνης αποδεικνύει ότι το μυθιστόρημα ως είδος επιδέχεται ουσιαστική «διεύρυνση» παρότι αρκετοί έχουν σπεύσει μέχρι σήμερα να το κηδέψουν πολλές φορές.

«Είναι περίπλοκος συγγραφέας. Σοκάρει τον μεταφραστή αλλά και τον αναγνώστη» παραδέχεται ο Ηλιόπουλος που έχει μεταφράσει επιπλέον τα περισσότερα βιβλία του Μεξικανού Πάκο Ιγνάσιο Τάιμπο II (Άγρα) αλλά και το σύνολο των έργων του Ουρουγουανού Ντανιέλ Τσαβαρία (Opera) στην ελληνική γλώσσα. «Ο Μπολάνιο δεν έχει τόσο ιδιόμορφο ύφος αλλά η γλώσσα του είναι ανατρεπτική σε πολλά σημεία, εκεί που χρησιμοποιεί λ.χ. τοπικές διαλέκτους, εκεί που η σύνταξή του γίνεται απολύτως σουρεαλιστική. Σε ορισμένες περιπτώσεις δεν πίστευα στα μάτια μου απ’ αυτά που διάβαζα» εξηγεί ο μεταφραστής καθώς μας περιγράφει μια σκηνή ντανταϊστικής έμπνευσης απ’ το βιβλίο όπου ο καθηγητής φιλοσοφίας Όσκαρ Αμαλφιτάνο (εμφανίζεται στο δεύτερο κεφάλαιο) κρεμάει στο σχοινί της μπουγάδας του ένα βιβλίο με παράξενα γεωμετρικά σχήματα που εμφανίστηκε μυστηριωδώς ανάμεσα στα δικά του. Περιμένει να δει αν και κατά πόσο θα το επηρεάσουν οι δυνάμεις της φύσης! Ο καθηγητής, παντρεμένος με μια ανισόρροπη γυναίκα, φοβάται ότι η νεαρή κόρη του Ρόσα θα είναι το επόμενο θύμα σ’ αυτό το ποτάμι του αίματος που κυλάει στη Σάντα Τερέζα.

Ο συγγραφέας σχεδίαζε, όσο ήταν ακόμα στη ζωή, να εκδώσει σε πέντε ξεχωριστά βιβλία αυτά που κατέληξαν να είναι τα πέντε κεφάλαια του «2666». Τελικά, και έπειτα από ανάγνωση και μελέτη του έργου του, καθώς και των σχετικών υλικών που είχε αφήσει ο συγγραφέας στον Ιγνάσιο Ετσεβαρία (φίλος του Μπολάνιο που ο ίδιος υπέδειξε ως διαχειριστή και σύμβουλο επί λογοτεχνικών ζητημάτων), προέκυψε μια διαφορετική άποψη. Οι κληρονόμοι του συγγραφέα, από σεβασμό στην αξία του έργου του – μαζί με τον εκδότη του Χόρχε Εράλδε – αποφάσισαν «ν’ αλλάξουμε την απόφαση του Ρομπέρτο και να κυκλοφορήσει το «2666» σε όλη του την έκταση, όπως θα είχε κάνει και ο ίδιος εάν δεν διαφαινόταν η χειρότερη των πιθανοτήτων στην εξέλιξη της υγείας του».

Το «2666» ξεκινά, με τέσσερις ευρωπαίους κριτικούς λογοτεχνίας που αποκτούν τέτοια εμμονή με το έργο ενός άγνωστου γερμανού συγγραφέα ονόματι Αρτσιμπόλντι (πιθανότατα απ’ τον Ιταλό ζωγράφο της Αναγέννησης Τζουζέπε Αρτσιμπόλντο που έφτιαχνε γκροτέσκες προσωπογραφίες χρησιμοποιώντας από φρούτα και λουλούδια μέχρι εργαλεία και ζώα) που αρχίζουν να τον ψάχνουν και έτσι καταλήγουν στην Σάντα Τερέζα. Μετά, στο τρίτο κεφάλαιο ακολουθούμε τον μαύρο αμερικανό δημοσιογράφο Όσκαρ Φέιτ. Ένα περιοδικό που ασχολείται με θέματα που αφορούν τους αφροαμερικανούς στέλνει τον Φέιτ στη Σάντα Τερέζα για να καλύψει έναν αγώνα πυγμαχίας μολονότι είναι άσχετος με το άθλημα.

Μοιραία αυτός στρέφει το ενδιαφέρον του στα «Εγκλήματα», όπως επιγράφεται το τέταρτο κεφάλαιο. «Είναι σοκαριστικό! Ο Μπολάνιο, με ψυχρό δημοσιογραφικό τρόπο, απαριθμεί τις εκατοντάδες δολοφονίες όχι μόνο των νεαρών γυναικών στη Σάντα Τερέζα απ’ το 1993 μέχρι το 1997, αλλά και τόσων άλλων, γέρων και παιδιών. Είναι σαν να είσαι εκεί μπροστά και να τα παρακολουθείς όλα αυτά, ή να τα διαβάζεις για πρώτη φορά σε εφημερίδα ή να τα βλέπεις σε ένα τηλεοπτικό δελτίο ειδήσεων και να μένεις άναυδος. Από ένα σημείο και μετά κάνεις μια δραματική διαπίστωση, αρχίζεις να πιστεύεις ότι έχεις αποκτήσει ένα είδος ανοσίας απέναντι στη βία, ότι την συνηθίζεις τόσο πολύ και στο τέλος δε σου μένει τίποτα άλλο παρά να αποδεχθείς την απόλυτη κατάθλιψη» υπογραμμίζει ο μεταφραστής.

Στο τελευταίο μέρος «Αρτσιμπόλντι» του «2666» (το μυθιστόρημα κέρδισε το Βραβείο του Κύκλου των Κριτικών στην Αμερική το 2008, χρονιά που εκδόθηκε στα αγγλικά και απέσπασε διθυραμβικές κριτικές) αποκαλύπτεται η πραγματική ταυτότητα του περιθωριακού συγγραφέα. Πρόκειται για τον Χανς Ράιτερ (γεννημένος το 1920 στην Πρωσία) ο οποίος από ένας απλός στρατιώτης του Ανατολικού Μετώπου εξελίσσεται σ’ έναν συγγραφέα που φτάνει να διεκδικεί το Νομπέλ Λογοτεχνίας. Ο Μπολάνιο στο τελευταίο μέρος γράφει για τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και το ναζισμό, κλείνει τους λογαριασμούς του με την Ιστορία που μοιάζει με λάκκο όπου στοιβάζονται πτώματα. «Στο τελευταίο κεφάλαιο αναδύονται ξεκάθαρα τα δυο βασικά θέματα του βιβλίου: η βία της ζωής και η Τέχνη. Ακόμα και τότε πάντως αναρωτιόμαστε πώς κατέληξαν όλα αυτά, όλοι αυτοί οι άνθρωποι στη Σάντα Τερέζα. Ο συγγραφέας προσπάθησε να γράψει ένα μυθιστόρημα που να περιλαμβάνει τα πάντα και σ’ αυτό το δύσκολο εγχείρημα, κατά τη γνώμη μου, τα κατάφερε» καταλήγει ο Κρίτων Ηλιόπουλος που έχει ολοκληρώσει κι έναν άλλο μεταφραστικό άθλο, το magnum opus του Μεξικανού Κάρλος Φουέντες «Terra Nostra» (σύμφωνα με τον προγραμματισμό των εκδόσεων Άγρα θα το διαβάσουμε μέσα στο 2012).

Οι εκδόσεις «Άγρα», που μέχρι στιγμής έχουν εκδώσει δυο συλλογές διηγημάτων του συγγραφέα «Πουτάνες φόνισσες» (2008) και «Τηλεφωνήματα» (2009), εξασφάλισαν τα δικαιώματα για άλλα τέσσερα βιβλία του Ρομπέρτο Μπολάνιο στην ελληνική γλώσσα από ένα αρχείο που βγάζει θησαυρούς: το πλέον πρόσφατο «Το τρίτο Ράιχ» (που δημοσίευσε φέτος σε συνέχειες το αμερικανικό περιοδικό «The Paris Review» και κυκλοφόρησε πριν λίγες ημέρες στις Η.Π.Α απ’ τον οίκο «Farrar, Straus and Giroux»), «Το παγοδρόμιο», «Η Ναζιστική λογοτεχνία στην Αμερική» και το «Φυλαχτό».