Ενα διεθνές συμπόσιο στο Λονδίνο και μια έκθεση στην Αθήνα. Παραστάσεις του μυθιστορηματικού Ζορμπά στο Παρίσι από τον Γιώργο Χωραφά και της δραματοποιημένης φιλοσοφικής Ασκητικής στο Μέγαρο Μουσικής από τον Πάνο Αγγελόπουλο. Νέες εκδόσεις, μελέτες και διατριβές, νέες μεταφράσεις. Το 2013, επισήμως αφιερωμένο στον Κ. Π. Καβάφη, είναι επίσης το έτος μιας τριπλής επετείου που αφορά το έτερο διεθνώς αναγνωρίσιμο Κ της νεοελληνικής λογοτεχνίας: τον Καζαντζάκη. Κλείνουν εφέτος 130 χρόνια από τη γέννηση του Νίκου Καζαντζάκη στο Ηράκλειο το 1883, 25 χρόνια από τη σύσταση της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη στη Γενεύη το 1988 και 30 χρόνια από την ίδρυση του Μουσείου Νίκου Καζαντζάκη στη Μυρτιά της Κρήτης το 1983.
Παρ’ ότι μόλις προ ημερών συστάθηκε η οργανωτική επιτροπή για το «Ετος Καβάφη», οι εκδηλώσεις για τον Καζαντζάκη άρχισαν από το περασμένο έτος. Χειρόγραφα του Καζαντζάκη, πρώτες εκδόσεις, μεταφράσεις, προσωπικά αντικείμενα και σπάνιο φωτογραφικό υλικό παρουσιάζονται στον «Ελληνικό Κόσμο» του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού από τον Δεκέμβριο σε έκθεση που θα διαρκέσει ως τον Μάιο. Δεν είναι να απορεί κανείς: ο πληθωρικός Καζαντζάκης ήταν ανέκαθεν πιο «επικοινωνιακός» από τον συγκρατημένο Καβάφη.
Στις 18 Φεβρουαρίου έλληνες και ξένοι καζαντζακιστές συναντήθηκαν στη βρετανική πρωτεύουσα σε διεθνές συμπόσιο με θέμα «Νίκος Καζαντζάκης, 1883-1957: το φωτεινό μεσοδιάστημα» και συζήτησαν για τη γλώσσα του Καζαντζάκη, για τη μεταφρασιμότητά του, για τα νέα κεφάλαια στην καζαντζακική έρευνα που ανοίγει η δημοσίευση της ανέκδοτης αλληλογραφίας του. Ενα άλλο κεφάλαιο που αφορά τη σχέση του Καζαντζάκη με ρώσους διανοητές ανοίγει η πρόσφατη μελέτη Καζαντζάκης και Ρωσία. Οικοφοβία, διαλογικότητα, καρναβάλι (Πάτσης Μιχάλης, 2013) του φιλολόγου και γνώστη της ρωσικής κουλτούρας Μιχάλη Πάτση.
Εκδόσεις επιστολών


Στην Κρήτη, το Μουσείο Καζαντζάκη, ενώ αγωνίζεται για την επιβίωσή του, ετοιμάζει δύο ενδιαφέρουσες εκδόσεις από την αλληλογραφία του κρητικού λογοτέχνη. Αναζητεί χορηγό για την έκδοση 300 επιστολών του Παντελή Πρεβελάκη στον Καζαντζάκη. Η έκδοση, την οποία έχει επιμεληθεί ο μελετητής Κώστας Μπουρναζάκης, συμπληρώνει τον εξ αποστάσεως διάλογο του Νίκου Καζαντζάκη με τον «αδερφό» Παντελή Πρεβελάκη, μέρος του οποίου είχε δώσει ο Πρεβελάκης στα Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη (εκδ. Καζαντζάκη, 1965).
Εντός του έτους αναμένεται να κυκλοφορήσουν από το Μουσείο Καζαντζάκη και 70 επιστολές του συγγραφέα προς τον φίλο και δικηγόρο του Γιάννη Αγγελάκη, πατέρα της ποιήτριας Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, με την επιμέλεια του νεοελληνιστή του Πανεπιστημίου Αθηνών Θανάση Αγάθου, από τις οποίες προκύπτουν πληροφορίες για την οικονομική κατάσταση του Καζαντζάκη και για τις συνεργασίες του με αθηναίους εκδότες.
Επιλογή επιστολών του κυκλοφόρησε προ ολίγων μηνών στα αγγλικά με την επιμέλεια του αμερικανού νεοελληνιστή Πίτερ Μπίεν και με τίτλο The Selected Letters of Nikos Kazantzakis (εκδ. Princeton University Press, 2012). Στα ελληνικά περιμένουμε την έκδοσή του από τις Εκδόσεις Καζαντζάκη με τη φροντίδα του νεοελληνιστή Δημήτρη Γουνελά. Από τις ίδιες εκδόσεις είχαμε την πρόσφατη αναθεωρημένη έκδοση του νεανικού δράματος του Καζαντζάκη Ο πρωτομάστορας, που βραβεύθηκε στον Λασσάνειο Δραματικό Διαγωνισμό το 1910, με εισαγωγή του θεατρολόγου Βάλτερ Πούχνερ. Ακολουθεί σε λίγες μέρες το Ξημερώνει, το πρώτο νεανικό ερωτικό δράμα του, που υπεβλήθη στον Παντελίδειο Δραματικό Διαγωνισμό το 1907, με εισαγωγή του νεοελληνιστή Γεράσιμου Ζώρα.
Αλλαγή κλίματος – νέες μεταφράσεις

Η αλλαγή κλίματος στις Εκδόσεις Καζαντζάκη είναι εμφανής. Το κλειστό εσωστρεφές σύστημα της εποχής Πάτροκλου Σταύρου –ένα σύστημα συχνά εχθρικό προς τους μελετητές και τους μεταφραστές του Καζαντζάκη, όπως καταγράφεται σε πολλά δημοσιεύματα –γίνεται προσπάθεια να εξελιχθεί σε ένα ανοιχτό και εξωστρεφές συντονιστικό κέντρο των ενεργειών που γίνονται για την ανάδειξη και την προβολή του έργου του.
Eνα πρώτο βήμα της Νίκης Σταύρου, που διαδέχθηκε τον πατέρα της στη διεύθυνση του εκδοτικού οίκου, ήταν ο τερματισμός της πολύχρονης δικαστικής διαμάχης μεταξύ του Πάτροκλου Σταύρου, κληρονόμου της Ελένης Καζαντζάκη και κάτοχο των πνευματικών δικαιωμάτων του έργου του Καζαντζάκη, και του Γιώργου Στασινάκη, προέδρου της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη, η οποία είχε διχάσει αναγνώστες και μελετητές σε ανταγωνιστικά στρατόπεδα δυσχεραίνοντας την προσέγγιση του έργου του Καζαντζάκη.
Τα σχέδια της Νίκης Σταύρου είναι ιδιαίτερα φιλόδοξα. Οπως δήλωσε στο «Βήμα», επιθυμεί «κάθε άνθρωπος να μπορεί να βρει τα έργα του Καζαντζάκη στη γλώσσα του ή στη διάλεκτό του». Προς αυτή την κατεύθυνση έργα του Νίκου Καζαντζάκη μεταφράζονται ή ξαναμεταφράζονται. Δεν είναι πως ο Καζαντζάκης είχε ατυχήσει μεταφραστικά. Κυκλοφορούν περισσότερες από 800 εκδόσεις έργων του σε όλον τον κόσμο, όχι μόνο στις μεγάλες ευρωπαϊκές γλώσσες αλλά και στα ιαπωνικά, στα κινεζικά, στα εβραϊκά, στα τουρκικά, στα κροατικά, στα λιθουανικά, στα φινλανδικά, στα περσικά.
Το πρόβλημα ήταν ότι οι περισσότερες από αυτές τις αποδόσεις είχαν γίνει από αγγλικές ή γαλλικές μεταφράσεις με αφορμή τις πολύκροτες κινηματογραφικές μεταφορές των μυθιστορημάτων του Καζαντζάκη. Τα λάθη μιας μετάφρασης αυξάνονταν παραμορφωτικά σε όσες τη χρησιμοποιούσαν ως πηγή, όπως στην περίπτωση του ιταλικού Ζορμπά που είχε μεταφραστεί από τα αγγλικά.
Ο Νικολά Κροτσέτι στην Ιταλία μετάφρασε πρόσφατα για πρώτη φορά τον Ζορμπά από τα ελληνικά και ετοιμάζει τον Φτωχούλη του Θεού και την Αναφορά στον Γκρέκο. Συνολικά 62 νέες μεταφράσεις είναι έτοιμες ή ετοιμάζονται να κυκλοφορήσουν –πλέον από την ελληνική γλώσσα -, μεταξύ των οποίων μια νέα του Ζορμπά στα αγγλικά και μεταφράσεις στα γαλλικά και στα γερμανικά.
Ενας καταπληκτικός αφηγητής

Οι εκδόσεις και τα βοηθητικά εργαλεία αποτελούν την υποδομή για νέες προσεγγίσεις, που θα υπερβούν τις μυθοποιήσεις και τις παραμορφώσεις του Καζαντζάκη. Hρθε η ώρα να επαναπροσδιοριστεί ο συγγραφέας και να μελετηθεί σε πιο στέρεες βάσεις, έξω από το στερεοτυπικό και πολύ περιχαρακωμένο πλαίσιο της ιδεολογίας του, στο οποίο χάνεται ο πεζογράφος και ποιητής Καζαντζάκης.
Μια νέα γενιά μελετητών αναζητεί ήδη πίσω από το φιλοσοφικό και θεολογικό υπόβαθρο τον αφηγητή Καζαντζάκη. «Επί πολλές δεκαετίες το πεζογραφικό έργο του Καζαντζάκη εξετάστηκε περισσότερο ως κράμα των ιδεών του και λιγότερο ως καλοσχηματισμένο έργο που έχει πολλά να πει» λέει στο «Βήμα» ο νεοελληνιστής του Πανεπιστημίου Αθηνών Θανάσης Αγάθος. «Χρειάζεται να ξεπεράσουμε την αντίληψη ότι η πλοκή αποτελεί πρόσχημα για να προβάλλει ο συγγραφέας τις ιδέες του. Ο Καζαντζάκης είναι ένας καταπληκτικός αφηγητής που ήξερε να αφηγείται ιστορίες και είναι καιρός να αναδειχθούν οι αφηγηματικές ικανότητές του».
Ψηφιοποίηση των απάντων
Με στόχο τα έργα του Καζαντζάκη να γίνουν προσιτά σε όλους, οι Εκδόσεις Καζαντζάκη θα κυκλοφορήσουν κατ’ αρχάς μια οικονομική χαρτόδετη σειρά και μια σειρά audio books για όσους έχουν προβλήματα όρασης. Το «μεγάλο project» όμως των Εκδόσεων Καζαντζάκη είναι η συγκέντρωση των απάντων του, η ψηφιοποίηση όλου του υλικού και η κυκλοφορία του με τη μορφή εμπλουτισμένων διαδραστικών e-books, στα οποία θα ενσωματωθούν οπτικά και ηχητικά ντοκουμέντα και αδημοσίευτο υλικό από το Αρχείο του Πάτροκλου Σταύρου.
Πώς θα γίνουν όλα αυτά; Με ομαδική μεθοδική δουλειά και χρηματική ενίσχυση από το ΕΣΠΑ, ευελπιστεί η εκδότρια Νίκη Σταύρου των Εκδόσεων Καζαντζάκη. Θέλει να ξανακάνει τον Καζαντζάκη δημοφιλή όσο ήταν τις δεκαετίες του ’50 και του ’60. Oχι ότι έχει πάψει να διαβάζεται. Αντιθέτως, οι πωλήσεις των έργων του αυξάνονται σταθερά. Στην πρώτη εξάδα των ευπωλήτων βρίσκουμε την Ασκητική –την ιδεολογική βάση όλου του καζαντζακικού έργου –και έπονται το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά, o Καπετάν Μιχάλης, η Αναφορά στον Γκρέκο, o Τελευταίος πειρασμός και το Ο Χριστός ξανασταυρώνεται.
Θέλει επίσης τα έργα του Καζαντζάκη να φθάσουν στον ελληνισμό της Διασποράς και να αποτελέσουν εργαλεία εκμάθησης της ελληνικής γλώσσας για τις νεότερες γενιές των ελλήνων μεταναστών. «Δεν είναι μύθος η δυσκολία της καζαντζακικής γλώσσας» λέει ο νεαρός γλωσσολόγος Νίκος Μαθιουδάκης, σύμβουλος των Εκδόσεων Καζαντζάκη. Παρ’ όλα αυτά, υποστηρίζει ότι είναι σε μεγάλο βαθμό κατανοητή από τους νέους αναγνώστες, όπως προέκυψε από στατιστική έρευνα στη διάρκεια της διδακτορικής διατριβής του για τη γλώσσα της καζαντζακικής Οδύσειας.
Παρά τις θετικές κινήσεις, τα ζητούμενα γύρω από τον Καζαντζάκη παραμένουν πολλά: Η συλλογή σε μια μνημειώδη έκδοση του συνόλου της αλληλογραφίας του εμμονικού επιστολογράφου Καζαντζάκη. Η συγκέντρωση των ανταποκρίσεων και όλου του δημοσιογραφικού έργου του. Η κατάρτιση μιας συστηματικής ελληνόγλωσσης και ξενόγλωσσης βιβλιογραφίας Καζαντζάκη, προκειμένου να μπορούμε να μιλάμε για την απήχησή του με συγκεκριμένα δεδομένα.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ