«Αυτός που μιλάει, αυτός που γράφει είναι πάνω απ’ όλα κάποιος που μιλάει εκ μέρους όλων όσοι έχουν στερηθεί τη φωνή τους». Αυτά έλεγε ο συγγραφέας, πολιτικός και ακτιβιστής Βικτόρ Σερζ, ο οποίος πέθανε πάμπτωχος και ξεχασμένος απ’ όλους το 1947 στην πόλη του Μεξικού, στο γαλλικό τμήμα του νεκροταφείου της οποίας βρίσκεται θαμμένος. Αλλά τα σημαντικά έργα δεν χάνονται. Ο Σερζ υπήρξε αντιπροσωπευτική μορφή της εποχής του, σπουδαίος συγγραφέας και σπάνια ιστορική φυσιογνωμία. Εξήντα χρόνια μετά τον θάνατό του όλα αυτά θεωρούνται πλέον αυτονόητα.
Η νέα αγγλική έκδοση πριν από τρία χρόνια του σημαντικότερου μυθιστορήματός του Υπόθεση Τουλάγεφ ήταν μια πράξη δικαίωσης. Η κριτική αναγνώριζε στο πρόσωπό του έναν από τους σπουδαιότερους συγγραφείς του 20ού αιώνα και χαρακτήριζε την Υπόθεση Τουλάγεφ βιβλίο εξίσου σημαντικό, αν όχι σημαντικότερο από Το μηδέν και το άπειρο του Αρθουρ Κέσλερ, που είχε προκαλέσει σάλο όταν εξεδόθη. Τώρα το κορυφαίο μυθιστόρημα του Σερζ κυκλοφορεί και στα ελληνικά φέρνοντας στο προσκήνιο έναν συγγραφέα μεγάλου διαμετρήματος, έναν παθιασμένο μαχητή και έναν άνθρωπο που αφιέρωσε τη ζωή του στο ουτοπικό όραμα της παγκόσμιας επανάστασης θυσιάζοντας τα πάντα. Ο Σερζ έζησε άπατρις και πάμπτωχος περνώντας μέσα από φυλακές και εξορίες, κυνηγημένος από τους φασίστες και τους σταλινικούς και απομονωμένος στα τελευταία χρόνια της ζωής του στο Μεξικό ακόμη και από τους παλιούς τροτσκιστές συντρόφους του.
Η αναρχική κληρονομιά
Ο Σερζ ήταν ρωσικής καταγωγής και το πραγματικό του όνομα ήταν Βίκτορ Λβόβιτς Κίμπαλτσιτς. Γεννήθηκε το 1881 στις Βρυξέλλες. Ο πατέρας του έφυγε από τη Ρωσία για να αποφύγει τον απαγχονισμό επειδή συμμετείχε στο σχέδιο δολοφονίας του τσάρου Αλέξανδρου Β´ που δημιούργησε την Ορχάνα, τη φοβερότερη μυστική αστυνομία του 19ου αιώνα. Οι ρώσοι αναρχικοί της εποχής (οι ναρόντνικοι – από τη λέξη ναρόντ που στα ρωσικά σημαίνει λαός) δολοφόνησαν τον Αλέξανδρο Β´ ρίχνοντας μια βόμβα μέσα στην άμαξά του. Τη βόμβα εκείνη την είχε κατασκευάσει ο Νικολάι Κίμπαλτσιτς, συγγενής του Σερζ από τη μεριά του πατέρα του.
Η δολοφονία του Αλέξανδρου Β’ σηματοδοτούσε το τέλος μιας εποχής που άρχισε με τους Δεκεμβριστές το 1825, συνεχίστηκε με τον Τσερνισέφσκι, τον Χέρτζεν και τον Μπακούνιν και δημιούργησε το κίνημα των σπουδαστών (ναρόντνικων) τη δεκαετία του 1870, για να καταλήξει στην τρομοκρατία. Μέσα από την παράδοση αυτή προέκυψαν οι μπολσεβίκοι, γι’ αυτό και οι απόψεις τους περί επαναστατικής βίας από εκεί προέρχονται.
Ο Σερζ δεν φοίτησε στο σχολείο αλλά σπούδασε στη βιβλιοθήκη του πατέρα του, ο οποίος θεωρούσε τη θύραθεν παιδεία «ηλίθιες αστικές οδηγίες για τους φτωχούς». Τη ζωή την έμαθε στις φτωχογειτονιές των Βρυξελλών, όπου στην εφηβεία του για να συμβάλει στον πενιχρό οικογενειακό προϋπολογισμό εργάστηκε ως βοηθός φωτογράφου. Ηταν αναρχικός από τότε.
Το 1908 ο Βίκτορ Λβοφ Κίμπαλτσιτς πάει στο Παρίσι, γίνεται μέλος της αναρχοαυτόνομης τρομοκρατικής οργάνωσης που οι αστοί της εποχής αποκαλούσαν Συμμορία Μπονό, συλλαμβάνεται και καταδικάζεται σε πενταετή φυλάκιση (1912-17), ενώ όλοι σχεδόν οι υπόλοιποι σύντροφοί του εκτελούνται στην γκιλοτίνα. Οταν αποφυλακίζεται, οι γαλλικές αρχές τον απελαύνουν. Ο νεαρός Κίμπαλτσιτς πηγαίνει στη Βαρκελώνη, όπου χρησιμοποιεί για πρώτη φορά το ψευδώνυμο Σερζ σε γραπτό του. Παρά τη σύνδεσή του όμως με τους ισπανούς αναρχικούς, όταν ξεσπά η Οκτωβριανή Επανάσταση, αισθάνεται ότι αρχίζει να ξαναγράφεται η Ιστορία.
Φεύγει από τη Βαρκελώνη, επιστρέφει στη Γαλλία και προσπαθεί να έλθει σε επαφή με τις δυνάμεις του ρωσικού στρατού. Οι Γάλλοι όμως τον συλλαμβάνουν για δεύτερη φορά, τον ρίχνουν σε ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης και αργότερα τον ανταλλάσσουν με γάλλους αιχμαλώτους των Σοβιετικών.
Από τη Σιβηρία στο Μεξικό
Το 1919 ο Σερζ φθάνει στην κόκκινη Πετρούπολη και από αναρχικός γίνεται πλέον κανονικός μπολσεβίκος προπαγανδιστής. Παίρνει μέρος στον εμφύλιο πόλεμο εναντίον των Λευκών ως πολυβολητής και αργότερα δρα ως πράκτορας των σοβιετικών μυστικών υπηρεσιών στη Ρουμανία. Οταν ξεσπά η ενδοκομματική διαμάχη ανάμεσα στον Στάλιν και στον Τρότσκι, συντάσσεται με τον δεύτερο. Μετά την επικράτησή τους οι σταλινικοί τον διαγράφουν από το κόμμα και στη συνέχεια τον συλλαμβάνουν και με τον μικρό του γιο Βλάντι (που θα διέπρεπε αργότερα ως ζωγράφος στο Μεξικό) τον στέλνουν εξορία στο Ορενμπουργκ της Σιβηρίας. Το 1935 στο Παρίσι η Οργάνωση για την Προστασία της Κουλτούρας, στην οποία συμμετέχουν ο Ρολάν, ο Μαλρό και ο Ζιντ, ζητεί την απελευθέρωσή του. Τα πνεύματα είναι οξυμένα και η εκδήλωση που διοργανώνεται γι’ αυτόν τον σκοπό γρήγορα εξελίσσεται σε ανοιχτή σύγκρουση με τη γαλλική αστυνομία. Αξίζει να αναφέρουμε ότι συμμετέχει και ο έλληνας ποιητής Νικόλαος Κάλας, ο οποίος ανήκε στην ομάδα των υπερρεαλιστών (τον αναφέρει άλλωστε ο Μπρετόν στο Δεύτερο μανιφέστο του υπερρεαλισμού). Ο Κάλας (εφέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννησή του) συλλαμβάνεται και απελευθερώνεται έπειτα από προσωπική παρέμβαση του Μαλρό.
Με την είσοδο των Γερμανών στο Παρίσι ο Σερζ είναι από τους τελευταίους αντιφασίστες διανοουμένους και καλλιτέχνες που εγκαταλείπουν την πόλη. Περνάει τα Πυρηναία και πηγαίνει στη Λισαβόνα. Εκεί έπειτα από πολλές προσπάθειες καταφέρνει να βρει πλοίο και να αναχωρήσει για το Μεξικό. Εν τω μεταξύ, οι σχέσεις του με τον Τρότσκι έχουν ψυχρανθεί. Ο Τρότσκι τον κατηγορεί ανοιχτά ότι δεν έγινε ποτέ αληθινός μπολσεβίκος και κατά βάθος παρέμενε αναρχικός. Ισως όμως πίσω από αυτά να κρύβεται κάτι άλλο: όπως μου είπε πριν από χρόνια ο Μιχάλης Ράπτης, ο Τρότσκι υποψιαζόταν ότι για να απελευθερώσει τον Σερζ ο Στάλιν του ζήτησε – και ο Σερζ τού «έδωσε» – ονόματα των συντρόφων του.
Ο σοβιετικός Θερμιδώρ
Το πώς τα κατάφερε σε τέτοιες συνθήκες ο άνθρωπος αυτός να γράψει πάνω από 20 βιβλία είναι ένα μικρό θαύμα, όπως είναι επίσης θαύμα το γεγονός ότι τα κατάφερε να επιζήσει. Η προσωπική του περιπέτεια όχι μόνο φωτίζει το έργο του αλλά είναι και μια μικρογραφία του ταραγμένου πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Και μολονότι για όλους τους σημαντικούς συγγραφείς ισχύει ο αφορισμός ότι το έργο τους αξίζει πιο πολύ από τη ζωή τους, στην περίπτωση του Σερζ έργο και ζωή αλληλοτροφοδοτούνται.
Δεν έχουμε κανέναν μάρτυρα του λεγόμενου σοβιετικού Θερμιδώρ (της περιόδου, δηλαδή, που επικράτησαν οι σταλινικοί στο κόμμα των μπολσεβίκων) που να άξιζε όσο ο Σερζ. Γι’ αυτό και θα πρέπει να τονίσουμε ότι είναι ο πρώτος συγγραφέας που περιέγραψε – πολύ πριν από τον Σολζενίτσιν εν πάση περιπτώσει – για το τεράστιο στρατόπεδο συγκέντρωσης στο οποίο είχε μεταβάλει τη σοβιετική ενδοχώρα ο Στάλιν. Ο τεράστιος μηχανισμός των κομμουνιστικών κομμάτων όμως παγκοσμίως φρόντισε να εξαφανίσει τον συγγραφέα Σερζ συκοφαντώντας τον και αποσιωπώντας τη μαρτυρία του. Το έργο του ήλθε ξανά στο προσκήνιο μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και πρωταγωνιστικό ρόλο γι’ αυτό έπαιξε η διάσημη αμερικανίδα συγγραφέας Σούζαν Σόνταγκ, η οποία το 2004 με απροκάλυπτο θαυμασμό έγραφε πως η Υπόθεση Τουλάγεφ είναι ένα από τα κορυφαία μυθιστορήματα του 20ού αιώνα και ο Βικτόρ Σερζ μεγάλος συγγραφέας.
Το βιβλίο δεν είναι μόνο μυθοπλασία. Είναι ταυτόχρονα μια τεράστια τοιχογραφία της εποχής των Δικών της Μόσχας και του Μεγάλου Τρόμου που εξαπολύθηκε το 1936 από τον Στάλιν μετά τη δολοφονία του Κίροφ. Αλλωστε σ’ εκείνη τη δολοφονία παραπέμπει η υπόθεση του μυθιστορήματος, που έχει λίγο-πολύ ως εξής: το ανώτατο κομματικό στέλεχος ονόματι Τουλάγεφ (εκδοχή του Κίροφ) δολοφονείται και η δολοφονία αυτή πυροδοτεί εκτεταμένες εκκαθαρίσεις στον κομματικό μηχανισμό. Εναν χρόνο αργότερα τρία ανώτατα κομματικά στελέχη, μολονότι αθώα, πληρώνουν για το ανεξιχνίαστο έγκλημα: εκτελούνται. Στο κλίμα του τρόμου όλοι είναι ύποπτοι, θύτες και θύματα. Ο Ανώτατος Επίτροπος Ασφαλείας ονόματι Ερχοφ στο μυθιστόρημα του Σερζ παραπέμπει βεβαίως στο πρωτοπαλίκαρο του Στάλιν, τον Γιάκοντα, ο οποίος, αφού πιο μπροστά έχει στείλει εκατοντάδες στο εκτελεστικό απόσπασμα, στο τέλος καταλήγει να στηθεί και ο ίδιος στον τοίχο. Υπάρχουν όμως και σημαίνουσες ιστορικές φυσιογνωμίες, οι οποίες αναφέρονται ονομαστικά στο βιβλίο, όπως ο Μπουχάριν και ο Κουρτ Λαντάου.
Πολυφωνική γοητεία
Το βιβλίο αποτελείται από δέκα κεφάλαια, δέκα τοιχογραφίες ή «δέκα αλληλοσυμπληρούμενους πίνακες», όπως έλεγε ο ίδιος ο Σερζ. Σε αυτό η τεχνική του μοιάζει με εκείνη που εφήρμοσε ένας άλλος πρώτης γραμμής μυθιστοριογράφος, ο Τζον Ντος Πάσος στο USA, ή ακόμη και ο εξίσου σημαντικός συγγραφέας, ο Ρώσος Μπορίς Πιλνιάκ, που επίσης υπήρξε θύμα του Μεγάλου Τρόμου και για τον οποίο ακόμη και σήμερα δεν γνωρίζουμε αν εκτελέστηκε στη φοβερή φυλακή Λουμπάνκα ή πέθανε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Ο Σερζ δημιούργησε, όπως και ο Ντος Πάσος και ο Πιλνιάκ, μια πληθώρα χαρακτήρων και έγραψε ένα βιβλίο ανατριχιαστικής ρεαλιστικής ακρίβειας αλλά και πολυφωνικής γοητείας για την ανάκριση, τη δίκη, τις διώξεις και την καταρράκωση της συλλογικής ύπαρξης και της ατομικής ζωής.
Είναι από πολλές πλευρές σημαντικό ότι το βιβλίο αυτό εκδίδεται στη γλώσσα μας και ελπίζουμε ότι και άλλα σημαντικά μυθιστορήματά του, όπως τα Μεσάνυχτα στον αιώνα και Ανθρωποι στη φυλακή, να εκδοθούν σύντομα κι αυτά στα ελληνικά. Και βέβαια κάποτε και τα απομνημονεύματά του, που προσφέρουν το πορτρέτο ενός ανθρώπου με ακατάβλητη θέληση και φωτίζουν άγνωστες πτυχές μιας μεγάλης, ηρωικής εν μέρει αλλά και τραγικής εν πολλοίς εποχής.
