Στην τέχνη, λίγα θέματα έχουν συγκινήσει τόσο βαθιά και επίμονα όσο η θάλασσα. Από τα ρομαντικά τοπία του 19ου αιώνα μέχρι τις σύγχρονες φωτογραφικές αναζητήσεις, τα πελάγη, τα κύματα, οι ακρογιαλιές και οι ωκεανοί υπήρξαν σταθερή πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες, όχι μόνο ως στοιχεία της φύσης αλλά και ως σύμβολα εσωτερικής αναζήτησης. Αμέσως έρχονται στον νου σπουδαίοι ζωγράφοι που έχουν αφιερώσει μεγάλο μέρος του έργου τους στο θαλάσσιο τοπίο, προσδίδοντάς του διαφορετικές ποιότητες.
Οπως ο ρομαντικός άγγλος ζωγράφος Ουίλιαμ Τέρνερ, ο οποίος την αποτύπωσε σε όλες τις μορφές της: μέσα σε καταιγίδες ή λουσμένη στο φως, ως ένα πεδίο έντασης μεταξύ ανθρώπου και φύσης. Ή ο ιμπρεσιονιστής Κλοντ Μονέ, ο οποίος την προσέγγισε με ευαισθησία εστιάζοντας στην απόδοση του φωτός και της ατμόσφαιρας. Ιδιαίτερα στις ακτές της Νορμανδίας, όπου δημιούργησε πολλά από τα γνωστότερα έργα του, κατέγραψε με ζωηρά χρώματα και λεπτές πινελιές τις μεταβαλλόμενες συνθήκες του ουρανού και της θάλασσας.
Οπως βεβαίως και ο ρώσος ρομαντικός ζωγράφος Ιβάν Αϊβαζόφσκι, ίσως ο σημαντικότερος θαλασσογράφος του 19ου αιώνα, ο οποίος δημιούργησε χιλιάδες έργα με κεντρικό θέμα τη θάλασσα, καταφέρνοντας να την αποτυπώσει ως υπαρξιακό και ποιητικό βίωμα.
Για να μην πούμε για τις δεκάδες εκθέσεις που επικεντρώνονται στα θαλάσσια τοπία, στα λιμάνια ή στη ναυτική ζωγραφική, προσπαθώντας να διερευνήσουν ή να αναδείξουν αυτή τη διαχρονική έλξη των καλλιτεχνών.
L’Evasion de Rochefort (π. 1881), έργο του Εντουάρ Μανέ. Photo © GrandPalais Rmn (musée d’Orsay)
Μια αέναη γραμμή μεταξύ βεβαιότητας και φαντασίας
Ερχεται λοιπόν μια έκθεση, η τιτλοφορούμενη «L’Horizon sans fin – De la Renaissance à nos jours» (έως τις 5/10) στο Μουσείο Καλών Τεχνών στην Καέν στη βόρεια Γαλλία, η οποία καταφέρνει να πρωτοτυπήσει καθώς δεν είναι ένα ακόμη αφιέρωμα για τη «θάλασσα στην τέχνη». Αντίθετα, κοιτάζει πέρα από το θέμα της θάλασσας καθαυτής, για να εξετάσει αυτό που ορίζεται και δεν ορίζεται: τον ίδιο τον ορίζοντα, τον οποίο εξετάζει ως μεταφορά, εργαλείο προοπτικής, σύμβολο απεραντοσύνης και αβεβαιότητας – που δεν συνδέεται βέβαια απαραίτητα μόνο με τη θάλασσα.
Aλλωστε ο ορίζοντας δεν είναι μια ουδέτερη γραμμή στον χώρο. Είναι το όριο του βλέμματος, εκεί όπου ο κόσμος τελειώνει ή αρχίζει. Από την Αναγέννηση και τη γέννηση της γραμμικής προοπτικής, ως τη σύγχρονη εικαστική αναζήτηση, η έννοιά του συνδέεται με την ίδια τη δομή της ανθρώπινης θέασης και της φιλοσοφίας του χώρου.
«Σε μια εποχή όπου η ψηφιακή επικοινωνία “ισοπεδώνει” τον κόσμο και όπου δισεκατομμυριούχοι επενδύουν αστρονομικά ποσά για να ξεφύγουν από τη Γη, το Μουσείο Καλών Τεχνών της Καέν μάς καλεί να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει “ορίζοντας” όχι μόνο ως φυσικό ή γεωγραφικό όριο, αλλά και ως κάτι βαθιά υπαρξιακό, φαντασιακό, απτό και αισθητηριακό» όπως συνοψίζονται οι προθέσεις από τις επιμελήτριες της έκθεσης Εμανουέλ Ντελαπιέρ (πρώην διευθύντρια Μουσείου της Καέν που αυτές τις ημέρες μετακόμισε στο αντίστοιχο ίδρυμα της Ναντ) και Σελίν Φλενσέ (καθηγήτρια Φιλοσοφίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Paris 8).
Είναι κάτι που επιχειρούν να διερευνήσουν συγκεντρώνοντας περίπου 100 έργα τέχνης από τον 16ο έως τον 21ο αιώνα – πίνακες, χαρακτικά, σχέδια, φωτογραφίες, εγκαταστάσεις και βίντεο – από μείζονες καλλιτέχνες όπως ο Περουτζίνο, ο Γκιστάβ Κουρμπέ, ο Εντουάρ Μανέ, ο Γκέρχαρντ Ρίχτερ, η Τάσιντα Ντιν και πολλοί/ές ακόμη.
Εργα που χαράζουν μια πρωτότυπη διαδρομή μέσα στο μουσείο, από τις αίθουσες των περιοδικών εκθέσεων ως τις μόνιμες συλλογές, ανοίγοντας νέες, εννοιολογικές προοπτικές γύρω από την έννοια του ορίζοντα.
Αποψη της έκθεσης,με το έργο Le Mariage de la Vierge (1504) του ιταλού ζωγράφου της Αναγέννησης Περουτζίνο. Photo © Cécile Schuhmann
Η έκθεση ξεκινά συμβολικά με το έργο «Le Mariage de la Vierge» (1504) του ιταλού ζωγράφου της Αναγέννησης Περουτζίνο, όπου η κεντρική προοπτική καθορίζεται από έναν ορίζοντα τέλεια υπολογισμένο. Εκεί, η γεωμετρία είναι γλώσσα αποκάλυψης, η τέχνη υπακούει σε αρχές του κόσμου που μόλις ανακαλύπτονται. Περνώντας στους επόμενους αιώνες, βλέπουμε τον ορίζοντα να αποκτά ρομαντικό και ψυχολογικό βάθος. Για παράδειγμα, τα χαρακτικά του ζωγράφου και χαράκτη της Ολλανδικής Χρυσής Εποχής Χέρκουλες Σέιχερς, με τα βραχώδη τοπία και τα απόκοσμα ύψη, δεν αναπαριστούν τόπους: αποδίδουν εσωτερικές καταστάσεις, φαντασιακά τοπία ψυχής. Ο ορίζοντας εδώ παύει να είναι σημείο μέτρησης και γίνεται σημείο μελαγχολίας ή προσμονής.
Η θάλασσα ως καθρέφτης του βλέμματος και της επιθυμίας
Στον πυρήνα της έκθεσης βρίσκεται βέβαια η θάλασσα. Η απεραντοσύνη της, η μη προβλεψιμότητά της, η ικανότητά της να «παγιδεύει» το φως και να προβάλλει το άγνωστο την καθιστούν ιδανική αναπαράσταση του εσωτερικού και εξωτερικού ορίζοντα.
Ο Γκιστάβ Κουρμπέ, με έργα όπως τα «La Vague» (1869) και «Vague du Léman» (1877), προσεγγίζει τη θάλασσα όχι ως ειδυλλιακό τοπίο αλλά ως δυναμικό, σκοτεινό και ενίοτε βίαιο πεδίο. Η επιφάνειά της είναι βαριά, σχεδόν μεταλλική, και ο ορίζοντας δεν υπόσχεται ελευθερία αλλά μάλλον αγωνία και άρνηση βεβαιότητας.
Ο δε Εντουάρ Μανέ στον πίνακα «L’évasion de Rochefort» (περ. 1881) φορτίζει τον θαλάσσιο ορίζοντα πολιτικά και υπαρξιακά. Η απεραντοσύνη του δεν είναι κενή, αλλά γεμάτη από το άγχος της διαφυγής, την ένταση της ιστορικής στιγμής, την προσμονή του απρόβλεπτου.
Στο δεύτερο μέρος της έκθεσης, το οποίο επικεντρώνεται στα έργα του 20ού και 21ου αιώνα, η αναπαράσταση δίνει τη θέση της στην αφαίρεση και τη στοχαστική διερεύνηση. Οι φωτογραφίες του Ιάπωνα Χιρόσι Σουτζιμότο, με τις αυστηρές, σχεδόν μονοχρωματικές γραμμές θάλασσας και ουρανού, μοιάζουν με ένα εικαστικό μάντρα, μια παύση στον χρόνο. Στο έργο του δεν βλέπουμε μια συγκεκριμένη θάλασσα αλλά την έννοια της απεραντοσύνης.
Η Βρετανή Τάσιντα Ντιν, με τα έργα της σε αναλογικό φιλμ προσφέρει μια βαθιά προσωπική και χρονικά εκτεταμένη προσέγγιση. Το πέρασμα του χρόνου γίνεται εμφανές, η θάλασσα αποκτά ποιητική υπόσταση και ο ορίζοντας γίνεται εμπειρικό πεδίο, όχι μια γεωμετρική κατασκευή.
This Land is my Land 2 (2017), πίνακας της Ολλανδής Κάριν Μπος. Photo © Karin Bos
Ενα βλέμμα που δεν τελειώνει
Να πούμε όμως δυο λόγια και για το Musée des Beaux Arts της Καέν, διότι αν και δεν είναι ευρέως γνωστό, αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μουσεία καλών τεχνών της Γαλλίας. Βρίσκεται στο εντυπωσιακό μεσαιωνικό κάστρο που ίδρυσε ο Γουλιέλμος ο Κατακτητής και η πορεία του στον χρόνο είναι στενά συνδεδεμένη με την πλούσια ιστορία της πόλης και της χώρας. Ιδρύθηκε το 1801, όταν ο Ζαν-Αντουάν Σαπτάλ, υπουργός Εσωτερικών της Γαλλίας, επέλεξε την Καέν για να στεγάσει έργα τέχνης που είχαν κατασχεθεί κατά τη διάρκεια της Γαλλικής Επανάστασης και των Ναπολεόντειων Πολέμων.
Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, το μουσείο υπέστη σοβαρές καταστροφές από πυρκαγιές και βομβαρδισμούς, με μεγάλες απώλειες στις συλλογές του. Ωστόσο, η επανίδρυσή του τη δεκαετία του 1970 σηματοδότησε μια νέα εποχή: το νέο κτίριο σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Ζαν Μερλέ και το 1995 επεκτάθηκε με την προσθήκη νέας πτέρυγας από τον Φιλίπ Ντιμπουά (γεγονός που του χάρισε το Grand Prix national des Musées).
Σήμερα, το μουσείο στεγάζεται στο κέντρο του Parc de sculptures, που δημιουργήθηκε στο κάστρο της Καέν, συνδυάζοντας αρμονικά την ιστορική κληρονομιά με τη σύγχρονη μουσειακή εμπειρία. Διαθέτει μια σπάνια και πλούσια συλλογή έργων από τον 15ο έως τον 21ο αιώνα, με καλλιτέχνες όπως ο Περουτζίνο, ο Ρούμπενς, ο Πιερ Σουλάζ και η Τζόαν Μίτσελ, προσφέροντας έτσι μια ολοκληρωμένη εικόνα της παγκόσμιας τέχνης μέσα στους αιώνες.
INFO
«L’Horizon sans fin – De la Renaissance à nos jours»: Musée des Beaux Arts de Caen, έως τις 5 Οκτωβρίου.
