Δεν είναι πολύς καιρός που ο Ράιαν Ροσλάνσκι, διευθύνων σύμβουλος της πλατφόρμας επαγγελματικής δικτύωσης Linkedln, έκανε «θόρυβο» με τον ισχυρισμό ότι στον κόσμο που έρχεται δεν (θα) έχουν και τόσο σημασία τα πτυχία – ακόμα και πανεπιστημιακών ναυαρχίδων τύπου Ivy League – όσο η ικανότητα του κάθε ατόμου να προσαρμόζεται στις προκλήσεις.
Δεν είναι καινούρια άποψη. Φαινομενικά, ξαναπιάνει το μοτίβο πως η εμπειρία της πράξης είναι πάντα καλύτερη από τα διάφορα «κουτάκια των θεωριών». Λίγο βέβαια απέχει αυτό από την αναφορά στο δημαγωγικό πανεπιστήμιο της ζωής, ας προσπεράσουμε όμως. Το ότι το επαναλαμβάνει όμως κάποιος που ηγείται μιας πλατφόρμας με ένα δισεκατομμύριο προφίλ/βιογραφικά δίνει άλλη διάσταση. Δεν είναι ένας μικρομεσαίος εργοδότης που «απομυθοποιεί» τα πτυχία εγκωμιάζοντας την όρεξη των προσαρμοστικών υπαλλήλων του. Είναι κάποιος από ένα πεδίο μεγάλης, υπερεθνικής εξουσίας.
Φοβάμαι πως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Εχει χτιστεί ένας τεράστιος καθεδρικός γύρω από την αξία των τίτλων, την αριστεία και τις αξιολογικές κατατάξεις ατόμων και ιδρυμάτων. Ερχεται πλέον αυτό που θα ονομάσω εδώ ιδεολογία Ai και ουσιαστικά ανατρέπει ή μοχλεύει όλες αυτές τις αξίες. Ο κ. Ροσλάνσκι δεν είναι μόνο διευθύνων σύμβουλος του Linkedln. Είναι συγχρόνως εκτελεστικός διευθυντής (EVP) στη Microsoft Copilot και Microsoft office. Κινείται σε διαφοροποιημένα πεδία πάνω στον άξονα του τεχνολογικού μετασχηματισμού με τα Μεγάλα Γλωσσικά Μοντέλα.
Σκέφτομαι τους φοιτητές και τις φοιτήτριες που πήραν το πτυχίο τους φέτος ή θα αποφοιτήσουν τα επόμενα χρόνια. Ανθρώπους από τα δικά μας γνωστικά πεδία, τον χώρο των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών. Εδώ και δυο-τρία χρόνια, αμέσως μετά την τραυματική για όλους ιστορία με την COVID, ακούνε καθημερινά πως αυτό το οποίο κατόρθωσαν ή αυτό για το οποίο προσπαθούν θα είναι… ασήμαντο. Δεν υπάρχει ώρα και στιγμή που κάποιο μεγαλοστέλεχος να μην ασκεί ηθικό και ψυχολογικό μπούλινγκ σε εκατομμύρια νεότερους και μεγαλύτερους. Με τελεσίγραφα περί επικείμενης «εξαφάνισης», αναγγελίες υπό όρους επιβίωσης, προγνώσεις βέβαιου ή πιθανού τέλους. Κάθε συνέντευξη και ένας τίτλος που λέει «εσύ, δεν θα χρειάζεσαι πλέον».
Κάθε χρόνο από την άλλη, σε τελετές αποφοίτησης και εορτασμούς (όπως φέτος στα δικά μας για τα 100 χρόνια από την ίδρυση του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου), εμείς καλούμαστε να μιλήσουμε για τη σημασία των σπουδών, ένα πλαίσιο αξιών και αρχών, έναν πλούτο εμπειριών και αναφορών. Λέμε συνήθως ότι η γνώση δεν περιορίζεται σε μονάδες πληροφορίας, ούτε για την παραγωγή αποκλειστικώς εμπορεύσιμων αξιών. Αναπτύσσουμε, δηλαδή, εκδοχές ενός αναλογικού ή ήπιου ψηφιακού ανθρωπισμού. Δεν θέλουμε φυσικά να παραδεχτούμε την ιδέα πως ο σκοπός αγιάζει τα μέσα γιατί την έχουμε συνδέσει με τις πιο κυνικές και ολοκληρωτικές λογικές. Δεν επιθυμούμε να ηγεμονεύσει παντού ο αμέριμνος σχετικισμός που ήδη είναι κυρίαρχος στις πλατφόρμες. Είμαστε ακόμα μέσα σε μια κουλτούρα εμπιστοσύνης, κρατώντας με νύχια και με δόντια την ιδέα ότι ισχύει ακόμα η διαφορά του αληθινού από το πλαστό.
Πώς να πούμε τώρα στον πτυχιούχο κοινωνικών επιστημών ότι αν δεν περάσει από την πύλη των computational sciences δεν θα έχει τύχη αφού τον έχουν, κατά κάποιο τρόπο, προγράψει; Οταν ο ίδιος βλέπει πως σε λίγο κανείς γύρω μας δεν θα δίνει σημασία αν ένα βίντεο, μια είδηση, μια εργασία ή και μια διατριβή είναι αληθινά ή fake, πώς να κρατήσει μέσα του – και για πόσο καιρό ακόμα – τη συμβατική λιτανεία για την αξιοκρατία, την ατομική προσπάθεια, τη μέριμνα για αλήθεια και εντιμότητα;
Ολα σκεπάζονται από μια ρητορική αναγκαστικής συμμόρφωσης και αδιαφανούς επιτάχυνσης. Η αβεβαιότητα μετατρέπεται σε εργοδοτικό όπλο ακριβείας. Και φυσικά δεν μπορούμε να κάνουμε πως δεν γνωρίζουμε το πολιτικό αντίστοιχο αυτής της εξέλιξης: δεν είναι πλέον ο φιλελεύθερος εκσυγχρονισμός όσο ένας εφαρμοσμένος τραμπισμός και οι τοπικές παραλλαγές του: η συγχώνευση ενός αυταρχικού νεοφιλελευθερισμού με τις πανικόβλητες ή καιροσκοπικές στρατηγικές επιβίωσης των πολιτών και των επαγγελματιών.
Φυσικά, δεν θέλω να υπερασπιστώ εδώ την παραδοσιακή και στομωμένη ιδεολογία της «αξίας του πτυχίου». Θα βρεθούν πολλοί οι οποίοι θα ισχυριστούν – όχι αβάσιμα – ότι εδώ και χρόνια υπάρχει πληθωρισμός πανεπιστημιακών τίτλων, συχνά μάλιστα δίχως αληθινή γνωστική βαρύτητα, με αμφιλεγόμενες διαδικασίες και σε κατευθύνσεις που εξυπηρετούν ρηχές σκοπιμότητες. Σκέφτομαι όμως πως δεν είναι το «εργοστάσιο της ζωής» των CEOs που θα φέρει την υπέρβαση της αρχαίας πανεπιστημιακής σκουριάς. Αναλογίζομαι επίσης πως οι θεσμοί, ακόμα και με τις ανεπάρκειες και τις αποτυχίες τους, έχουν πιο ανθρώπινα μέτρα και κανόνες από το αυθαίρετο κριτήριο κάποιου ιδιώτη για το τι σημαίνει προσαρμόσιμος ή μη στον κόσμο του.
Προσεγγίζουμε σε μια συνθήκη όπου γίνεται όλο και πιο δύσκολο να συνεχιστεί η παραδοσιακή ιδεολογία της αξίας σε σχέση με την προσωπική δημιουργία και τον μόχθο. Ο αναδυόμενος τρόπος παραγωγής γνώσης, ηδονής και εξουσίας τρολάρει ανελέητα τη λογική των θεσμών. Προφανώς, όσοι και όσες έχουμε συναίσθηση των απατηλών και πολύ άνισων πλευρών της κληρονομημένης αστικής, αξιοκρατικής ιδέας δεν θα «θρηνήσουμε» τώρα την ντροπιαστική πτώση της.
Μόνο που δεν είναι ο τεχνοκαπιταλισμός που πρέπει να ορίσει το πώς θα είμαστε καλοί, αποτελεσματικοί και σύγχρονοι δάσκαλοι, γιατροί, δημοσιογράφοι, πολίτες. Στη θέση των φθαρμένων ιδεολογικών μηχανισμών του «αστικού κράτους», δεν θα τοποθετήσουμε την ιδεολογία Ai και τους γκουρού της προσαρμογής. Εχουμε ανάγκη από έναν χώρο κριτικής μεσολάβησης ανάμεσα στους θνήσκοντες ή γηράσκοντες θεσμούς και σε ένα καλύτερο μέλλον. Οχι όμως με τους όρους και στο χρονοδιάγραμμα που επινοεί ο ένας ή άλλος «οραματιστής» με τα δικά μας ψηφιακά δεδομένα και την αποικιακή τους διαχείριση.
Ο κύριος Νικόλας Σεβαστάκης είναι καθηγητής Πολιτικής Φιλοσοφίας στο ΑΠΘ, συγγραφέας.
