Ελληνική κλίμακα μέτρησης για το εργασιακό gaslighting

Στην απονομή των βραβείων της Αμερικανικής Ακαδημίας Κινηματογράφου του 1945 η 30χρονη τότε Ινγκριντ Μπέργκμαν κέρδισε το πρώτο από τα τρία συνολικά Οσκαρ της καριέρας της. Η ερμηνεία της την προηγούμενη χρονιά στο φιλμ «Gaslight» του Τζορτζ Κιούκορ θεωρείται έως σήμερα κλασική.

Η Μπέργκμαν ως εύπορη νεαρή κυρία χειραγωγείται από τον φαινομενικά αβρό σύζυγό της, πείθεται πως αισθάνεται ερεθίσματα που οι άλλοι δεν αντιλαμβάνονται και πεπεισμένη για την κλονισμένη ψυχική υγεία της καταλήγει έγκλειστη σε ένα ψυχιατρικό ίδρυμα. Θα πίστευε κανείς πως μια ταινία και μια λέξη από το 1944 θα ήταν πολύ παλιά για να απασχολεί την κοινωνία 80 χρόνια μετά.

Από το 2016, ωστόσο, σύμφωνα με στοιχεία της Google, το λήμμα gaslighting όχι μόνο απασχολεί τις αναζητήσεις μας στο Διαδίκτυο, αλλά κατέχει κυρίαρχη θέση στον δημόσιο λόγο. Την έχουμε δει να αρθρώνεται στα κοινωνικά δίκτυα, να αναλύεται από γλωσσολόγους και ειδικούς της ψυχικής υγείας, να καταγράφεται στα media.

Ομως η τακτική που ακολούθησε ο κινηματογραφικός αντιήρωας του ’40 για να βγάλει – κατά το κοινώς λεγόμενο – τρελή τη σύζυγό του, όχι μόνο βρίσκει μιμητές αλλά πλέον αναγνωρίζεται ως κακοποιητική συμπεριφορά – στο πεδίο των διαπροσωπικών σχέσεων, στις επαγγελματικές συνδιαλλαγές, ακόμα και στη σχέση μεταξύ γιατρού και ασθενή σύμφωνα με την Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ.

Το 2022 το λεξικό Meriam-Webster πρόταξε το gaslighting ως λέξη της χρονιάς. Τρία χρόνια μετά, η ερευνητική ομάδα του Εργαστηρίου Κλινικής Επιδημιολογίας του Τμήματος Νοσηλευτικής του Πανεπιστημίου Αθηνών δημιουργεί για πρώτη φορά στα παγκόσμια χρονικά μια κλίμακα μέτρησης του εργασιακού gaslighting.

«Για να δημιουργήσουμε την κλίμακα μέτρησης του εργασιακού gaslighting χρειάστηκε περίπου ένα έτος» λέει ο Πέτρος Γαλάνης, αναπληρωτής καθηγητής εκ μέρους της ομάδας την οποία απαρτίζουν ο επίκουρος καθηγητής Ιωάννης Μωύσογλου, το μέλος ΕΔΙΠ (Εργαστηριακό Διδακτικό Προσωπικό στα ΑΕΙ) Ολυμπία Κωνσταντακοπούλου και οι υποψήφιοι διδάκτορες Αγλαΐα Κατσιρούμπα, Μαρία Τσιαρχή και Αντιγόνη Κολησιάτη.

«Για να διαμορφώσουμε τις ερωτήσεις της κλίμακας μελετήσαμε τις μορφές κακοποιητικής συμπεριφοράς που αναπτύσσονται μεταξύ των ανθρώπων όπως η ηθική παρενόχληση (mobbing), ο εκφοβισμός (bullying) και η σεξουαλική παρενόχληση (sexual harassment).

Επιπλέον, πραγματοποιήσαμε συνεντεύξεις με εργαζομένους που βιώνουν εργασιακό gaslighting, έτσι ώστε να καταγράψουμε τις εμπειρίες τους και να διερευνήσουμε τις διαστάσεις του προβλήματος» εξηγεί σχετικά με τη μέθοδο που ακολούθησαν η οποία κατέληξε σε ένα ερωτηματολόγιο 11 σημείων για την αόρατη και άρα ύπουλη αλλά υπαρκτή κακοποιητική πρακτική, η οποία πλέον έχει έναν πολύ σαφή ορισμό.

Οι αμφιβολίες στον εργαζόμενο

«Το gaslighting είναι κακοποιητική συμπεριφορά που ασκείται από άτομα που βρίσκονται σε θέση ισχύος, όπως για παράδειγμα στην επαγγελματική σχέση μεταξύ προϊσταμένου και εργαζομένου ή στη ρομαντική σχέση μεταξύ δυο ατόμων. Το gaslighting έγκειται στην προσπάθεια του θύτη (ατόμου σε ισχυρή θέση) να σπείρει αμφιβολίες στο θύμα, έτσι ώστε το θύμα να φτάσει στο σημείο να αμφισβητεί την αντίληψή του, τη μνήμη του ή ακόμη και την κρίση του.

Με λίγα λόγια, ο θύτης διαστρεβλώνει και παραποιεί την πραγματικότητα προς όφελός του» επισημαίνει ο κ. Γαλάνης. Γιατί όμως η ομάδα αποφάσισε να εστιάσει στον τρόπο που το gaslighting διαβρώνει την εργασιακή συνθήκη; «Καθώς οι εργασιακές σχέσεις συχνά συνοδεύονται από έντονες πιέσεις και εντάσεις, αναρωτηθήκαμε εάν το gaslighting υφίσταται και μεταξύ προϊσταμένων και εργαζομένων.

Αναζητώντας σχετικές πληροφορίες στη διεθνή και ελληνική βιβλιογραφία, διαπιστώσαμε ότι το εργασιακό gaslighting δεν έχει μελετηθεί, και μάλιστα δεν υπήρχε καν κάποιο σταθμισμένο ερωτηματολόγιο για να μπορούμε τουλάχιστον να μετρήσουμε τον βαθμό στον οποίο υπάρχει».

Οι έλληνες ερευνητές βρέθηκαν μπροστά και σε μια έκπληξη. «Μας ξάφνιασε το γεγονός ότι στο εργασιακό gaslighting συνήθως ακολουθούνται λεπτοί τρόποι από τον χειριστικό προϊστάμενο και για τον λόγο αυτόν γίνεται δύσκολα αντιληπτό από τους εργαζομένους.

Σε αντίθεση, για παράδειγμα, με το bullying, το οποίο περιλαμβάνει λεκτική, ακόμη και σωματική βία, οπότε είναι ξεκάθαρο το τι βιώνει το θύμα, το gaslighting είναι δυσδιάκριτο και για τον λόγο αυτόν μπορεί να το βιώνει κάποιος χωρίς καν να το αντιλαμβάνεται ακόμη και για μεγάλο χρονικό διάστημα».

Οι συνέπειες

Αντιθέτως, οι συνέπειες στον άνθρωπο που υφίσταται gaslighting είναι και εμφανείς και συχνά συντριπτικές. «Ενας εργαζόμενος συμπλήρωσε την κλίμακα που δημιουργήσαμε (σ.σ. είναι διαθέσιμη online) και ακολούθως επικοινώνησε μαζί μας γιατί διαπίστωσε ότι βιώνει gaslighting χωρίς να έχει καταλάβει οτιδήποτε.

Μοιράστηκε μαζί μας το γεγονός ότι ο προϊστάμενός του τον είχε πείσει δεκάδες φορές για πράγματα τα οποία ποτέ δεν είχαν συμβεί» συνεχίζει ο κ. Γαλάνης. «Ακόμη και όταν υπήρχαν μάρτυρες, ο προϊστάμενος αρνούνταν όσα ανέφερε το θύμα. Τελικά, το θύμα είχε πειστεί ότι έχει κάποιο πρόβλημα μνήμης, κρίσης και αξιολόγησης των γεγονότων, με αποτέλεσμα να εργάζεται μηχανικά χωρίς να εκφέρει ποτέ την άποψή του.

Μάλιστα, μας τόνισε ότι τους τελευταίους μήνες δεν ήθελε καν να σηκωθεί από το κρεβάτι του για να πάει στη δουλειά του γιατί ένιωθε πλέον φόβο και υπερβολικό άγχος για το τι θα συμβεί. Στη μελέτη μας, τo 60% των εργαζομένων που υφίστανται gaslighting θέλουν να αλλάξουν εργασία.

Επομένως, είναι απαραίτητο οι εργοδότες να γνωρίζουν τα επίπεδα του gaslighting. Πολύ σύντομα το εργασιακό gaslighting θα συμπεριλαμβάνεται στις συζητήσεις για τις συνθήκες εργασίας στον ίδιο βαθμό με την ικανοποίηση των εργαζομένων αλλά και την επαγγελματική εξουθένωση».