Εδώ και τρία-τέσσερα χρόνια, μετά την πανδημία δηλαδή, άρχισε μια μεγάλη συζήτηση για την Αθήνα. Τι είναι η Αθήνα; Είναι ωραία, άσχημη, ελκυστική, απωθητική, ηδονική, αναρχική; Πώς πρέπει να προσεγγίσουμε αυτό το πολεοδομικό φαινόμενο που δείχνει να μη μοιάζει με οτιδήποτε άλλο στην Ευρώπη;
Γνωρίζουμε ότι η πόλη αναπτύχθηκε χωρίς σχεδιασμό, με τους χρήστες της να κάνουν πλιάτσικο στον χώρο, διαμορφώνοντάς τον σύμφωνα με τις ιδιωτικές επιθυμίες. Σε ένα συνεχές κρυφτούλι με τη νομιμότητα, και με αμφίβολης υπόστασης αισθητική αντίληψη, χτίστηκαν προβληματικές περιοχές με κάλυψη κάθε διαθέσιμου «οικοπέδου» με στενούς δρόμους, με συγκρουσιακή διαπλοκή ιδιωτικού και δημόσιου χώρου.
Ενός δημόσιου χώρου άναρχου και εχθρικού όχι μόνο απέναντι στο πράσινο αλλά και σε κάθε επιδίωξη λειτουργικής χωροθέτησης κοινόχρηστων λειτουργιών, κατοικημένου από πολίτες χωρίς παιδεία συλλογικής διαβίωσης. Το ερώτημα ωστόσο αν η πόλη είναι ωραία ή άσχημη δεν έχει νόημα. Η πόλη είναι ωραία όταν είναι λειτουργική και δημιουργεί συνθήκες ευζωίας.
Με την έννοια αυτή η Αθήνα εμφανίζει μια ιδιότυπη γοητεία, γιατί ο ανοιχτός και οικείος τρόπος ζωής ενθαρρύνει ανθρώπινες σχέσεις, ενισχύει την κοινωνικότητα, δημιουργεί συνθήκες ευεξίας που ενισχύονται από το υπέροχο κλίμα της. Το αφρόντιστο και ενίοτε ρυπαρό χτιστό περιβάλλον – η απέραντη Αθήνα δεν είναι μόνο η πλατεία Συντάγματος και τα περίχωρά της – συνδυάζεται με μια ζωτικότητα που δεν υποκύπτει στην προβληματική καθημερινότητα αλλά διακρίνεται για την ενέργεια και την ευρηματικότητα της διαβίωσης, καθώς δημιουργούνται συνθήκες ατομικών και συλλογικών απολαύσεων, ανταλλαγών, ερεθισμάτων, εμπειριών.
Γιατί σήμερα συζητάμε και «ενθουσιαζόμαστε» με την Αθήνα; Το νέο melting pot, ο πολυπολιτισμικός χαρακτήρας της πόλης, που στα μάτια πολλών τη μετατρέπει σε μητρόπολη του κόσμου, μετέβαλε και την οπτική μας. Διαμόρφωσε ένα νέο βλέμμα που μας επιτρέπει να τη δούμε ολιστικά, να διαπραγματευθούμε τον νέο μύθο, τη νέα αστική ταυτότητα.
Αλλωστε οι προηγούμενες γενιές ξεκινούσαν συχνά από το χωριό και κατέληγαν (προσωρινά;) στην πρωτεύουσα. Οι σημερινοί κάτοικοι της πόλης είναι γέννημα-θρέμμα της, έχουν διαμορφώσει μια συνεκτική αστική συνείδηση. Σημείο αναφοράς είναι πλέον το διαμέρισμα της πολυκατοικίας, όχι το εξιδανικευμένο πατρικό σε κάποια επαρχία. Υστερα από δύο αιώνες πολεοδομικών περιπετειών, σήμερα οικοδομούμε τον μύθο της πόλης. Το έχουμε ανάγκη. Η Αθήνα ωριμάζει και νοηματοδοτεί την ιστορία της και το παρελθόν της – όχι το αρχαίο αλλά το νεότερο.
Από τη στεγνή «χωροταξική» συζήτηση των περασμένων δεκαετιών για μια πόλη χωρίς προσωπικότητα, στη μετα-πολεοδομική θεώρηση του αστικού φαινομένου: οι νέες προσεγγίσεις (ανθρωπολογικές, κοινωνικές, αισθητικές) σχετίζονται περισσότερο με την επίγνωση της άυλης ταυτότητας. Μιλάμε πλέον με όρους κοσμοπολιτισμού, κοινωνικών διεργασιών, πολιτισμικής ταυτοπροσωπίας. Είναι ενδεικτική η σημασία που αποδίδουμε όχι πλέον στον αθηναϊκό νεοκλασικισμό αλλά στην τρέχουσα αρχιτεκτονική του 20ού αιώνα, ακόμα και στην ανώνυμη «πολυκατοικία», απόδειξη ενός συντελεσμένου κοινωνικού εξαστισμού.
Η Αθήνα θεωρεί πλέον δεδομένη την αστική μορφή της και διαπλάθει τη νέα μυθολογία της. Φυσικά υπάρχουν και τάσεις ωραιοποίησης, εξιδανίκευσης ή ευφάνταστης φυγής στο μέλλον: ευσεβείς πόθοι για αναλογίες της Αθήνας με εκείνη τη μακρινή μητρόπολη που κάποτε επισκεφθήκαμε και που μας φαίνεται η δική μας κάπως να της μοιάζει…
Σήμερα ωστόσο η Αθήνα αισθάνεται σπουδαία, με τους επαίνους των ξένων επισκεπτών για τις χάρες της, με τις επεμβάσεις των ξένων αρχιτεκτόνων, και σε μεγάλο βαθμό με το Ελληνικό και τη «Ριβιέρα», και είναι γνωστό τι θα δίναμε ώστε οι ξένοι να μας έχουν σε υπόληψη. Αυτή είναι η νέα αθηναϊκή αυτοπεποίθηση.
Ο κ. Ανδρέας Γιακουμακάτος είναι ομότιμος καθηγητής Αρχιτεκτονικής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, μέλος της Accademia delle Arti del Disegno της Φλωρεντίας.
