Στην περίοδο 1967-1970, ένα εκατομμύριο άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους στην επαναστατημένη Μπιάφρα. Ανδρες, γυναίκες και παιδιά της φυλής Ιγκμπό, που επεδίωκαν την ανεξαρτησία του τόπου τους από τη Νιγηρία, πέθαναν από την πείνα, ύστερα από τον αποκλεισμό εισαγωγής τροφίμων στα εδάφη τους. Η διεθνής κοινότητα χαρακτήρισε ευρέως την πολιτική των νιγηριανών αρχών ως γενοκτονία. οι νιγηριανές αρχές ως μέσο καταστολής της εξέγερσης.
Τι είναι γενοκτονία; Το ερώτημα έρχεται και ξανάρχεται έντονα σήμερα να δοκιμάσει την ανθρωπιστική μας συνείδηση και τον ορθολογισμό μας.
Τους Ελληνες μας προβληματίζει γύρω από τραγικές στιγμές της εθνικής μας Επανάστασης. Ηταν γενοκτονία η πολιορκία του Μεσολογγίου, η καταστροφή της Πελοποννήσου από τον Ιμπραήμ, οι μαζικές σφαγές στην Κωνσταντινούπολη, τη Χίο και την Κάσο, η κατάκτηση της Τριπολιτσάς;
Ενας ιστορικός εισήγαγε τον όρο «γενοκτονία» το 1944, στηριγμένος κυρίως στην καταστροφή του αρμενικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας το 1915. Τα Ηνωμένα Εθνη αναγνώρισαν το 1946 ότι η γενοκτονία είναι έγκλημα οικουμενικά καταδικαστέο υποχρεωτικά σε όλα τα κράτη. Και το 1948 μια διεθνής σύμβαση καθόρισε ειδικότερα την έννοιά της. Στη δίκη της Νυρεμβέργης, πάντως, δεν υπήρξε κατηγορία για γενοκτονία, μόνο μερικές αναφορές στον όρο από τους εισαγγελείς.
Σήμερα ξέρουμε τι είναι γενοκτονία
Η διεθνής Δικαιοσύνη έχει ήδη ασχοληθεί επανειλημμένως με το θέμα. Και έχουμε νομολογιακά παραδείγματα που προσδιορίζουν την έννοιά της και τη διακρίνουν από συγγενείς της έννοιες, με τις οποίες συγχέεται.
Εχουμε τις αποφάσεις των Ειδικών Διεθνών Ποινικών Δικαστηρίων για την πρώην Γιουγκοσλαβία (TPIY, υποθέσεις Krstić, Karadžić, Mladić) και τη Ρουάντα (TPIR, υποθέσεις Akayesu, Kambanda, Bagosora), με καταδίκες έξι κατηγορουμένων για το συγκεκριμένο έγκλημα. Αλλά κυρίως έχουμε την απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης της 26ης Φεβρουαρίου 2007 (υπόθεση Βοσνία κατά Σερβίας και Μαυροβουνίου), όπου κατηγορούμενο ήταν ένα κράτος, η Σερβία τελικά, για τις μαζικές θανατώσεις βόσνιων μουσουλμάνων στη Σρεμπρένιτσα τον Ιούλιο του 1995.
Σε αυτή του την απόφαση το Δικαστήριο διευκρίνισε ότι η γενοκτονία δεν είναι μόνο ένα έγκλημα που τελείται από φυσικά πρόσωπα. Και τα ίδια τα κράτη την τελούν, είτε ευθέως, αν οι δυνάμεις τους επιδίδονται σε αυτή, είτε εμμέσως, αν δεν λαμβάνουν τα κατάλληλα μέτρα – εν όψει εύλογου κινδύνου – για να την αποτρέψουν.
Η διάκριση εθνοκάθαρσης και γενοκτονίας
Το Δικαστήριο, στην ίδια απόφαση, πήρε καθαρή θέση σε αυτό που μας προβληματίζει τις τελευταίες εβδομάδες. Ιδού τι διακήρυξε:
«Ούτε η πρόθεση, υπό μορφή πολιτικής που αποσκοπεί στο να καταστήσει μια περιοχή “εθνοτικά ομοιογενή”, ούτε οι επιχειρήσεις που θα μπορούσαν να διεξαχθούν για την εφαρμογή μιας τέτοιας πολιτικής μπορούν αυτές καθαυτές να χαρακτηριστούν με τον όρο “γενοκτονία”· η εκτόπιση ή μετακίνηση μελών που ανήκουν σε μια ομάδα, ακόμη και διά της βίας, δεν ισοδυναμεί κατ’ ανάγκην με την καταστροφή της».
Για να διευκρινίσει αμέσως:
«Αυτό δεν σημαίνει ότι οι πράξεις που περιγράφονται ως “εθνοκάθαρση” δεν μπορούν ποτέ να συνιστούν γενοκτονία, εφόσον είναι τέτοιες ώστε να μπορούν να χαρακτηριστούν ως σκόπιμη υποβολή μιας ομάδας σε συνθήκες διαβίωσης που οδηγούν στη φυσική της καταστροφή, υπό την προϋπόθεση ότι μια τέτοια ενέργεια πραγματοποιείται με την αναγκαία ειδική πρόθεση, δηλαδή με σκοπό την καταστροφή της ομάδας, και όχι απλώς την εκδίωξή της από την περιοχή».
Η ειδική πρόθεση γενοκτονίας (dolus specialis)
Η ειδική πρόθεση γενοκτονίας είναι ότι διαχωρίζει τη γενοκτονία από τα εγκλήματα πολέμου (τον λιμό ως όπλο πολέμου) και από τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας (τον βομβαρδισμό των αμάχων).
Απαιτείται απόδειξη ότι η φυσική καταστροφή μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας συντελείται με την υπερέχουσα πρόθεση της καταστροφής της αυτή καθαυτήν. Απόδειξη πέραν πάσης λογικής αμφιβολίας, όταν κατηγορούμενος είναι φυσικό πρόσωπο, που προστατεύεται από το τεκμήριο της αθωότητας. Απόδειξη με στοιχεία πλήρους αποδεικτικής δύναμης ή ενισχυμένου βαθμού βεβαιότητας, όταν κατηγορούμενο είναι ένα κράτος, που προστατεύεται από τον διεθνή εθιμικό κανόνα (υποθέσεις Ηνωμένο Βασίλειο κατά Αλβανίας, 1949, σελ. 17, και Βοσνία κατά Σερβίας και Μαυροβουνίου, 2007, παρ. 209, 210).
Η ειδική πρόθεση, το υποκειμενικό στοιχείο του εγκλήματος, αναδεικνύεται με άμεσες αποδείξεις: Οταν οι δολοφονίες δεν ήταν αυθόρμητες πράξεις βίας, αλλά οργανωμένες με λίστες ατόμων προς θανάτωση, οδοφράγματα και χρήση πολιτοφυλακών. Οταν πολιτικοί ή στρατιωτικοί ηγέτες δίνουν εντολές να «καθαριστεί» η περιοχή ή να «σκοτωθεί η ομάδα των κατσαρίδων». Οταν το επίσημο ραδιόφωνο χρησιμοποιείται για τη μετάδοση μηνυμάτων μίσους και την υποκίνηση σε φόνο.
Συνήθως, τα ίδια τα γεγονότα μιλούν από μόνα τους: Οταν, χωρίς πολεμική αναγκαιότητα, σφάζονται πληθυσμοί που ανήκουν σε διακριτές ομάδες, ενώ συμβιούντες με αυτούς άλλοι πληθυσμοί δεν θίγονται. Οταν μια ομάδα συγκεντρώνεται σε στρατόπεδα χωρίς τροφή και υγειονομική περίθαλψη. Οταν χιλιάδες άνδρες εκτελούνται σε λίγες μόνο ημέρες.
Οπως κι αν είναι, η απόδειξη της ειδικής πρόθεσης απαιτεί επίμονη προσπάθεια και αυστηρή διαδικασία. Δεν είναι ζήτημα πολιτικής αντιπαράθεσης.
Η θετική υποχρέωση των κρατών για πρόληψη της γενοκτονίας
Στον χώρο της δημόσιας συζήτησης αυτό που μετράει, πάντως, είναι όχι αν τελέστηκε ήδη γενοκτονία, αυτό ανήκει στους δικαστές να το κρίνουν, αλλά αν υφίσταται επείγουσα ανάγκη από εύλογο κίνδυνο να τελεστεί. Στην υπόθεση της Σρεμπρένιτσα, η Σερβία δεν καταδικάστηκε γιατί η ίδια τέλεσε γενοκτονία, αλλά γιατί παρέλειψε να λάβει μέτρα πρόληψής της.
Η περίπτωση του Ισραήλ στη Γάζα κρίθηκε υπό το πρίσμα αυτό από το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης σε τρεις αποφάσεις του προσωρινών μέτρων (υπόθεση Νότια Αφρική κατά Ισραήλ, 2024, προσωρινές διαταγές). Το Δικαστήριο βρήκε ότι η κατάσταση εγκυμονούσε κίνδυνο γενοκτονίας, γι’ αυτό το Ισραήλ όφειλε να ενεργήσει προς αποτροπή του. Οφειλε δηλαδή να λάβει μέτρα (παροχή ανθρωπιστικής βοήθειας, παύση επικίνδυνων στρατιωτικών επιχειρήσεων, αποτροπή δημόσιας υποκίνησης σε γενοκτονία) για την προστασία των Παλαιστινίων, των οποίων το δικαίωμα να μην υποστούν γενοκτονία έπρεπε εγκαίρως να προστατευθεί.
Ολοι θα συμφωνήσουν στην ανάγκη προστασίας αυτού του δικαιώματος. Και αυτό ακριβώς ήταν η ουσία των τριών αποφάσεων του Διεθνούς Δικαστηρίου. Δεν διέγνωσε – στη διαδικασία λήψης προσωρινών μέτρων – γενοκτονία. Διέγνωσε κίνδυνο να τελεστεί. Εν αναμονή βεβαίως της οριστικής του απόφασης, που προβλέπεται να εκδοθεί στα τέλη του 2027.
* Ο κ. Ιωάννης Σαρμάς είναι τέως υπηρεσιακός πρωθυπουργός, επίτιμος πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου.
