Ο συγγραφέας με τον οποίο ολοκληρώνεται τούτο το αυγουστιάτικο αφιέρωμα «Οταν ήμουν φοιτητής» είναι ο πεζογράφος που συνδέεται με το εμβληματικότερο ελληνικό μυθιστόρημα για τη φοιτητική ζωή, την Αργώ (1933). Γεννημένος στην Κωνσταντινούπολη, ο Γιώργος Θεοτοκάς (1905-1966), απόφοιτος του Ελληνογαλλικού Λυκείου της Πόλης, αρχίζει μαθήματα στη Νομική Σχολή Αθηνών το φθινόπωρο του 1922. Από τη φωτογραφία που συνοδεύει το απολυτήριο και τα άλλα έγγραφα της εγγραφής του που βρίσκουμε στο Ιστορικό Αρχείο του Πανεπιστημίου Αθηνών, μας κοιτάζει ένας έφηβος με πλούσια κόμη και βαθύ στοχαστικό, μελαγχολικό βλέμμα.
Τα νέα για τη Μικρασιατική Καταστροφή θα βρουν την οικογένεια του Χιώτη Μιχαήλ Θεοτοκά, νομικού συμβούλου του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στην Αθήνα, επιστρέφοντας στην Πόλη από την Τεργέστη. Λόγω της εθνικής δραστηριοποίησης του πατέρα του, η οικογένεια αναγκάζεται να μετακομίσει στην Αθήνα και η κοινωνικοποίηση του νεαρού Γιώργου στο ελλαδικό περιβάλλον γίνεται μέσα από τον μικρόκοσμο του πανεπιστημίου.
Ο φοιτητής Γιώργος Θεοτοκάς στο μπαλκόνι του ξενοδοχείου «Νέα Χίος», Χίος 1925, στο πλαίσιο του ταξιδιού του Γιάννη Ψυχάρη στην Ελλάδα. Πηγή: ΑΣΚΣΑ / Τμήμα Αρχείων / Αρχείο Γιώργου Θεοτοκά
Ενσωμάτωση στην Αθήνα
Την εμπειρία της Αθήνας περιγράφει σε επιστολή του στον παιδικό του φίλο και συμμαθητή από την Πόλη Σοφοκλή Δημητριάδη, ο οποίος κάνει εμπορικές σπουδές στη Βιέννη: «Και η Αθήνα καλή είναι. Τώρα μάλιστα ένα σωρό γνωστοί μάς έχουν έρθει. Ο Μιχαηλίδης, ο Οικονομίδης, ο Καλοβιδούρης στην Νομική. […] Δοκιμάζω την αθηναϊκή ζωή από όλες τις μεριές της. Συνοδεύω καμμιά φορά καμμιά μικρή μοδίστρα στο Ζάππειο όταν σκοτεινιάσει· πηγαίνω με τον Οικονομίδη στις φιλολογικές συναθροίσεις όταν μιλεί ο Παλαμάς· με τον Βουβλινό πηγαίνω στα αριστοκρατικά κέντρα όταν υπάρχουν δραχμές· και όταν δεν υπάρχουν περνώ τις ώρες μου με τον κομμουνιστή Μιχαηλίδη στα καφενεία του προλεταριάτου» (20/12/1922).
Οι γονείς του βρίσκονται στη Λωζάννη, όπου ο Μιχαήλ Θεοτοκάς έχει διοριστεί νομικός σύμβουλος της ελληνικής αντιπροσωπείας στη συνδιάσκεψη της Λωζάννης και ο Γιώργος μένει στο ξενοδοχείο «Μέγα Εθνικόν»: «Εδώ είμαι τελείως μπεκιάρης. Ο μπαμπάς κ’ η μαμά λείπουν. Μένω μόνος στο ξενοδοχείο και εφόσον υπάρχουν δραχμές καλοπερνώ. […] Προσπαθούμε να ζήσωμε ζωή μποέμ. Δεν τα καταφέρνομε μα οπωσδήποτε είμαστε ευχαριστημένοι από την Αθήνα και το πανεπιστημιακό περιβάλλον. Μου μιλείς στο γράμμα σου για χειμώνα, για χιόνια, για σπορ. Εδώ είναι ο τόπος του ήλιου και της τεμπελιάς. Λιακάδα, καφενείο, συζήτησι όση θέλεις. Δεν πάμε να σκοτωνούμαστε στις γυμναστικές» (4/1/1923).
Ο Γιώργος Θεοτοκάς με μέλη της Φοιτητικής Συντροφιάς στα Προπύλαια του Πανεπιστημίου Αθηνών, 1925. Πηγή: ΑΣΚΣΑ/Τμήμα Αρχείων/Αρχείο Γιώργου Θεοτοκά
Βεβιασμένο κέφι
Μοιάζει να ζει την ξέγνοιαστη ζωή που ταιριάζει στην ηλικία του: «Η Αποκριά με τους χορούς της κ’ οι εξετάσεις που πλησιάζουν με τις μελέτες τους δεν μ’ αφήσανε να σου απαντήσω πιο νωρίς. […] Εδώ η Αποκριά είναι εξωφρενική και συμβαίνουν πράματα που δεν τα ξέρουμε στην Πόλη» (12/3/1923). Οσο για τον έρωτα, βασικό στοιχείο της φοιτητικής ζωής που απασχολεί τους δύο επιστολογράφους, συνεχίζει: «Βρίσκουμαι αυτή τη στιγμή σε τρομερή αμηχανία μεταξύ δύο σοβαρών ρευμάτων και δεν ξέρω από πού να προχωρήσω. Και τα δύο ρεύματα εκδηλωθήκανε την τελευταία Κυριακή της Αποκριάς σε δυο διάφορους χορούς. Αφ’ ενός μ’ έβαλε στο μάτι μια δεσποινίς του ελαφρόκοσμου, με κόρωσε πολύ και μ’ άφησε να ελπίζω μεγάλας σαρκικάς απολαύσεις. Αφ’ ετέρου σ’ ένα περιβάλλον πολύ καλύτερο μου δώσανε ελπίδες για ένα απλό flirt πολύ πιο λεπτό και πιο ραφιναρισμένο. Θα μου πεις το ένα δεν εμποδίζει το άλλο. Ε, λοιπόν εμποδίζει. Μου είναι αδύνατο να μπω συγχρόνως και στους δύο δρόμους. Πες το έλλειψι χαρακτήρος, πες το απειρία, πες το ιδιοτροπία – έτσι είναι. […] Ως το τέλος της εβδομάδος θα κατορθώσω να ακολουθήσω μια οριστική και σταθερή πολιτική για να μην την πάθω σαν το Βενιζέλο και χάσω και τη δεξιά και την αριστερά».
Δεν λείπει το χιούμορ από τον νεαρό Θεοτοκά, και μια έμμεση μνεία στην περιπέτεια της Μικρασιατικής Καταστροφής για την οποία δεν κάνουν λόγο. Κάνουν προσπάθεια να μη μιλήσουν για πόλεμο, εκφράζοντας ένα κέφι κάπως βεβιασμένο, εκτιμά η Κατερίνα Κρίκου-Ντέιβις, η οποία εντόπισε τις επιστολές – που βρίσκονται σήμερα στην Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα (ΑΣΚΣΑ), Τμήμα Αρχείων, Αρχείο Γιώργου Θεοτοκά – στα κατάλοιπα του Δημητριάδη και τις εξέδωσε (Νέα Εστία, τχ. 1784, 2005).
Φοιτητική Συντροφιά και δράση
Ο έρωτας, οι παρέες, οι συζητήσεις στο Ζάππειο, οι χοροί, αυτή η ατμόσφαιρα νεανικής ανεμελιάς θα αποδοθεί μυθοπλαστικά αργότερα στην Αργώ μαζί με τα μαθήματα στη Νομική και τη δραστηριοποίηση στη Φοιτητική Συντροφιά (ΦΣ), διατελώντας μάλιστα γενικός γραμματέας (1925-1926) του σωματείου, που είχαν ιδρύσει το 1910 τα μέλη του δημοτικιστικού Εκπαιδευτικού Ομίλου.
«Βρισκόμαστε αντιμέτωποι εμείς οι νέοι στους ανθρώπους του χτες, η πρόοδο στην κούφια συντηρητικότητα». Προκήρυξη της Φοιτητικής Συντροφιάς, Μάιος 1925. Πηγή: ΑΣΚΣΑ / Τμήμα Αρχείων / Αρχείο Γιώργου Θεοτοκά
Μελετά μεθοδικά το έργο του Ανατόλ Φρανς – βρίσκουμε στο Αρχείο του τη μέθοδο εργασίας τού μελλοντικού στοχαστή και δοκιμιογράφου Θεοτοκά αποτυπωμένη σε τρία χειρόγραφα – και δίνει γι’ αυτόν μια διάλεξη στη ΦΣ. Η ΦΣ διοργανώνει συχνά διαλέξεις και ομιλίες και συμμετέχει ενεργά στα πνευματικά δρώμενα της εποχής. Παρακολουθούν το «αναχρονιστικό Συνέδριο» για το γλωσσικό ζήτημα που φιλοξενείται στο κτίριο της Ακαδημίας Αθηνών τον Απρίλιο του 1925, όπου μόνη αποδεκτή γλώσσα είναι η καθαρεύουσα, και διαμαρτύρονται.
Σε προκήρυξή της του Μαΐου 1925 η ΦΣ καταγγέλλει και δηλώνει: «Φοιτητές και Φοιτήτριες, Ο αγώνας μας δεν είναι μονάχα για τη γλώσσα του λαού και για την εκπαίδεψή του. Βρισκόμαστε αντιμέτωποι εμείς οι νέοι στους ανθρώπους του χτες, η πρόοδο στην κούφια συντηρητικότητα, η επιστήμη στην ημιμάθεια και στη δοκησισοφία, η αλήθεια στην ψευτιά! Δεν είναι αγώνας γλωσσικός μονάχα αυτός που θ’ αναλάβουμε, είναι αγώνας κάποιου πλατύτερου πολιτισμού εναντίον μιας ολέθριας νοοτροπίας…».
Εναν μήνα μετά, με πραξικόπημα, ο στρατηγός Θεόδωρος Πάγκαλος παίρνει την εξουσία. Μέσα σ’ αυτό το περιβάλλον αναταραχής, ο Ψυχάρης έρχεται στην Ελλάδα για μια σειρά διαλέξεων. Η ΦΣ διοργανώνει δύο εκδηλώσεις προς τιμήν του. Σε φιλολογική δεξίωσή του στην Αθήνα, στις 20/11/1925, μεταξύ άλλων ομιλητών, ο νεαρός Θεοτοκάς θα δώσει την ομιλία «Η κοινωνική σημασία του Ψυχάρη».
Το φθινόπωρο του ίδιου έτους η ΦΣ θα πάρει δημόσια θέση και θα διαμαρτυρηθεί για ένα ζήτημα ανθρωπίνων δικαιωμάτων: την αναδρομική επιβολή από τη δικτατορία του Παγκάλου της θανατικής ποινής. Τον Φεβρουάριο του 1926 εκδίδουν το δικό τους έντυπο, τη «Φοιτητική Συντροφιά». Ενα άρθρο τους για τη νεοσύστατη Ακαδημία Αθηνών θα οδηγήσει τον Δημήτριο Αιγινήτη, που πρωτοστάτησε στην ίδρυσή της, να ζητήσει την αποβολή των μελών της ΦΣ από το πανεπιστήμιο.
Αντίγραφο των εξετάσεων επί πτυχίω του Θεοτοκά στη Νομική Σχολή, 22/11/1926. Πηγή: ΑΣΚΣΑ / Τμήμα Αρχείων / Αρχείο Γιώργου Θεοτοκά
Τα τεκμήρια που σώζονται στο Αρχείο Θεοτοκά, που φρόντισε στοργικά η αδελφή του, Λιλή Αλιβιζάτου, συνθέτουν το χρονικό των κινήσεων της ΦΣ τα χρόνια 1925-1926 που ο Γ. Μ. Θεοτοκάς είναι γενικός γραμματέας. Η ίδια έχει αφηγηθεί αυτό το χρονικό με κατατοπιστικές λεπτομέρειες («Σύγχρονα Θέματα», τχ. 15, 1982). Τελικά, η δίκη των φοιτητών ενώπιον της Συγκλήτου δεν θα γίνει.
«Να διατηρηθεί η εθνική γλώσσα»
Και στον υπουργό Παιδείας Αλέξανδρο Παππά, της νέας κυβέρνησης Κονδύλη μετά την ανατροπή της δικτατορίας του Παγκάλου, η ΦΣ θα στείλει επιστολή ζητώντας: «Να διατηρηθεί η εθνική γλώσσα στα σχολεία και γενικά να μην εφαρμοστεί η εγκληματική εκπαιδευτική πολιτική που προσπάθησε να επιβάλει με άνανδρα μέσα ο καθαρευουσιανισμός· Να ξαναδιοριστούν οι δημοτικιστές εκπαιδευτικοί που πέταξε στους δρόμους η Διχτατορία [του Παγκάλου]· Να διαλυθεί το αντιδραστικό και τυραννικό ίδρυμα που λέγεται Ακαδημία Αθηνών· Να ξαναοργανωθεί το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης επάνω σε συγχρονισμένες βάσεις».
Βρίσκουμε ήδη εδώ τον διανοούμενο που δεν στοχάζεται μονάχα, αλλά θέλει οι ιδέες του να γίνουν πράξη, όπως ο ίδιος ο Θεοτοκάς εξομολογείται αργότερα στα Τετράδια Ημερολογίου (επιμ. Δημήτρης Τζιόβας, Εστία, 2014): «Οταν γράφω, καθώς λένε, “ιδέες”, το μόνο πράμα που μ’ ενδιαφέρει αληθινά είναι να γράψω κάτι που να μπορεί να εφαρμοστεί, είτε πρόκειται για “ιδέες πολιτικές”, με την ευρύτατη σημασία του όρου, είτε για ιδέες που αφορούν τον τρόπο της ζωής, τη στάση μου απέναντι στη ζωή» (8/3/1939).
Αιτήματα της Φοιτητικής Συντροφιάς προς τον υπουργό Παιδείας Αλέξανδρο Παππά, της κυβέρνησης Κονδύλη, 1/9/1926. Υπογράφει ο γενικός γραμματέας Γ. Μ. Θεοτοκάς. Πηγή: ΑΣΚΣΑ / Τμήμα Αρχείων / Αρχείο Γιώργου Θεοτοκά
Η εμπειρία και η ανάμνηση της ΦΣ θα γεννήσει αργότερα το μυθιστορηματικό φοιτητικό σωματείο «Αργώ» του χαρισματικού και ακέραιου Μανόλη Σκυριανού. Αλλά κι όλη της η δράση εκτυλίσσεται στο περιβάλλον της Νομικής Σχολής Αθηνών.
Απρόθυμα, ακολουθώντας επιθυμίες της οικογένειας, θα γραφτεί στη Νομική ο Θεοτοκάς, όπως κι ο Καζαντζάκης κι ο Σεφέρης νωρίτερα. Θα πάρει το πτυχίο του και θα συνεχίσει με ελεύθερες σπουδές Φιλοσοφίας, Ιστορίας και δικαίου στο Παρίσι (1927-1928) και στο Λονδίνο (1928-1929).
Αντίθετα όμως από τους άλλους, θα ασκήσει το επάγγελμα της δικηγορίας, στο οικογενειακό γραφείο, ως τον θάνατό του. Κι όσο κι αν λέει ότι σκορπίζεται διαβάζοντας τούτο και το άλλο Δίκαιο, φαίνεται πως εμπνέεται από τον δημοτικιστή καθηγητή Αστικού Δικαίου Κωνσταντίνο Τριανταφυλλόπουλο. Η εργασία του νεαρού φοιτητή στο μάθημά του, με ιδιόχειρες διορθώσεις πιθανόν από τον καθηγητή, σώζεται στο Αρχείο Θεοτοκά.
Ο Τριανταφυλλόπουλος ήταν εκείνος στον οποίο μάλλον οφείλεται η «διάσωση» των μελών της ΦΣ, και ως κοσμήτορας της Νομικής συμμετείχε στην εξεταστική επιτροπή που απένειμε το πτυχίο στον Θεοτοκά. Ανάμεσα στα δεκατρία μέλη της επιτροπής και ο καθηγητής του Διεθνούς Δικαίου Στυλιανός Σεφεριάδης, πατέρας του Γιώργου Σεφέρη που έμελλε αργότερα να γίνει στενός φίλος του Θεοτοκά.
Ο έφηβος Γιώργος Θεοτοκάς. Φωτογραφία που συνοδεύει το απολυτήριο και τα άλλα έγγραφα της εγγραφής του στη Νομική Σχολή το 1922. Πηγή: Ιστορικό Αρχείο Πανεπιστημίου Αθηνών
Το επάγγελμα του δικηγόρου
Τις σκέψεις του για το μελλοντικό του επάγγελμα καταγράφει σε σημειώσεις του για μια διάλεξή του στη ΦΣ στις 29 Μαΐου 1926 με τίτλο «Σημερινή εμφάνιση του δικηγορικού επαγγέλματος στην Ελλάδα και μελλοντικός προορισμός του».
Διαβάζουμε: «Η επιστημονική κατάρτιση του δικηγόρου χωλαίνει όπως χωλαίνουν όλων των ειδών οι επιστημονικές σπουδές στην Ελλάδα. […] Οι επιστήμονες της Ελλάδας δεν μπορέσανε ακόμα να της δώσουνε μια αληθινή επιστημονική ζωή, δηλαδή μια επιστημονική ζωή που να πηγάζει από μια δημιουργική επιστημονική παράδοση, που να είναι μεθοδικά οργανωμένη και στηριγμένη στον καταμερισμό των έργων, που να έχει τα μέσα να απλωθεί σε κάθε εκδήλωση της φύσης και της κοινωνικής ζωής, που να ζει επαγγελματικά με τρόπο αυτοτελή, επαρκώντας στον εαυτό της και χωρίς να εξαρτιέται από κανένα».
Αναγνωρίζει τη Νομική Σχολή της Αθήνας ως την πιο εργατική και ίσως την πιο ευσυνείδητη σχολή του ελληνικού πανεπιστημίου αλλά λέει πως της λείπουν τα μέσα: εργαστήρια, βιβλιοθήκες, ένα κτίριο που να μπορεί να τη στεγάσει, επαρκές διδακτικό σώμα, σύγχρονα επιστημονικά αντικείμενα.
Με την παροιμιώδη του διαύγεια, ο νεαρός Θεοτοκάς στέλνει συμβουλές και για την πανεπιστημιακή οργάνωση και ζωή στον 21ο αιώνα. Οι φοιτητικές εμπειρίες θα γονιμοποιήσουν τη δική του δημιουργικότητα γεννώντας, στα χρόνια των σπουδών στο εξωτερικό, την Αργώ και τα δοκίμια του Ελεύθερου Πνεύματος. Η σκέψη και μαχητικότητα του νεαρού Θεοτοκά, που ακονίζεται στα χρόνια της Νομικής και της Φοιτητικής Συντροφιάς, θα παγιωθεί θρυλικά στο «μανιφέστο της Γενιάς του 1930».
