Όταν κατέρρευσε το Τείχος του Βερολίνου

Σαν σήμερα, το βράδυ της 9ης προς 10η Νοεμβρίου 1989, το Τείχος που για 28 χρόνια χώριζε το Βερολίνο, το πιο απτό σύμβολο του Ψυχρού Πολέμου, έπεσε.

Οι Ανατολικογερμανοί πολίτες πέρασαν ελεύθερα προς το δυτικό τμήμα της πόλης για πρώτη φορά μετά από σχεδόν τρεις δεκαετίες, προκαλώντας εικόνες που έκαναν τον γύρο του κόσμου.

Το Τείχος του Βερολίνου υψώθηκε τον Αύγουστο του 1961 και εξυπηρετούσε τον διαχωρισμό όχι απλά μιας πόλης, αλλά δύο κόσμων: τον καπιταλιστικό, δυτικό και τον κομμουνιστικό, ανατολικό.

Επί σχεδόν τρεις δεκαετίες, οι Ανατολικογερμανοί που επιχειρούσαν να περάσουν προς τη Δύση κινδύνευαν με φυλάκιση ή και με θάνατο, ενώ η Γερμανία παρέμενε διαιρεμένη υπό το βάρος της μεταπολεμικής συμφωνίας των νικητών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Η κορύφωση των εξελίξεων

Στα τέλη της δεκαετίας του 1980, οι μεταρρυθμίσεις του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στη Σοβιετική Ένωση (περεστρόικα και γκλάσνοστ) ενθάρρυναν τα κινήματα ελευθερίας στην Ανατολική Ευρώπη. Η Ουγγαρία άνοιξε τα σύνορά της με την Αυστρία το καλοκαίρι του 1989, επιτρέποντας τη μαζική έξοδο Ανατολικογερμανών. Οι Πολωνοί εξέλεξαν κυβέρνηση της «Αλληλεγγύης», και το Ανατολικό Βερολίνο βρέθηκε στο επίκεντρο διαδηλώσεων που ζητούσαν ελεύθερη μετακίνηση και πολιτική αλλαγή.

Το μοιραίο λάθος Σαμπόφσκι

Μέσα σε αυτό το κλίμα, τη νύχτα της 9ης Νοεμβρίου 1989, ο Γκύντερ Σαμπόφσκι, μέλος του Πολιτικού Γραφείου του SED και κυβερνητικός εκπρόσωπος, ανακοίνωσε στη διάρκεια συνέντευξης Τύπου ότι «οι πολίτες της ΛΔΓ (Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας)μπορούν να ταξιδεύουν προς τη Δύση». Όταν ρωτήθηκε για τον χρόνο εφαρμογής, απάντησε βεβιασμένα «από τώρα, αμέσως», χωρίς να έχει ενημερωθεί πλήρως για το περιεχόμενο των αποφάσεων. Η αναγγελία λειτούργησε σαν σπίθα.

Μέσα σε λίγες ώρες, χιλιάδες πολίτες συγκεντρώθηκαν στα περάσματα του Τείχους. Οι φρουροί, αδυνατώντας να ελέγξουν το πλήθος, και χωρίς να έχουν σαφείς εντολές, σήκωσαν τα οδοφράγματα.

Το πρωί της 11ης Νοεμβρίου 1989, η εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ» κυκλοφορούσε με τίτλους που μιλούσαν για «το γκρέμισμα του Τείχους του Αίσχους»:

«Ενωρίς τα ξημερώματα του Σαββάτου, τα συνεργεία του στρατού άνοιξαν την πρώτη τρύπα στο τείχος – πλάτους δύο μέτρων – και οι ανατολικογερμανοί φρουροί πέρασαν από μέσα για να ανταλλάξουν χειραψία με τους δυτικογερμανούς αστυνομικούς. Η πρώτη χειραψία μετά από 28 χρόνια!»

Το τέλος μιας εποχής

Στο «ΒΗΜΑ» της 12ης Νοεμβρίου 1989, ο Στ. Ευσταθιάδης εστιάζει στην ιστορική βαρύτητα της στιγμής:

«Προχθές, 9 Νοεμβρίου 1989, η νέα κυβέρνηση της υπό τον Έγκον Κρεντς, […] ανήγγειλε ότι στο εξής όλοι οι πολίτες της Ανατολικής Γερμανίας είναι ελεύθεροι να ταξιδεύουν, και να μεταναστεύουν, στη Δυτική ή οπουδήποτε αλλού θέλουν. Το Τείχος, αυτό το σύμβολο του Ψυχρού Πολέμου, το τελευταίο απομεινάρι του Σιδηρού Παραπετάσματος, “κατέρρευσε”.

»Η σχετική ανακοίνωση αναφέρει ότι δώδεκα νέες «συνοριακές διαβάσεις» θα ανοιχθούν εντός των ημερών κατά μήκος των συνόρων, που εκτείνονται σε 1.399 χλμ., με τη Δυτική Γερμανία οι πέντε από αυτές, στο Τείχος του Βερολίνου, μήκους 47 χλμ., που χωρίζει την πρώην γερμανική πρωτεύουσα. Από χθες όμως πολίτες και στρατιώτες άρχισαν την κατεδάφιση του.

»Στα 28 και πλέον χρόνια της φυσικής και συμβολικής παρουσίας του, το Τείχος – ένα αδιαπέραστο φράγμα μπετόν με πυκνό συρματόπλεγμα και ηλεκτρονικές κάμερες, που κατά καιρούς συμπληρωνόταν και με νάρκες – έγινε ο τόπος όπου βρήκαν τον θάνατο περί τα 200 άτομα που ήθελαν να καταφύγουν στη Δυτική Γερμανία.

Η «αντισοβιετική προπαγάνδα»

»Το Τείχος έγινε, φυσικά, και το δημοφιλέστερο βήμα αντισοβιετικής προπαγάνδας, ιδιαίτερα των Αμερικανών, όλα αυτά τα χρόνια. Το 1963, ο πρόεδρος Κέννεντυ στον εντυπωσιακό λόγο του στο Δυτικό Βερολίνο υπό την σκιάν του Τείχους δήλωσε, σε γερμανική γλώσσα: “Ich bin ein Berliner” (Είμαι Βερολινέζος) για να διαδηλώσει την υποστήριξή του προς το Δυτικό Βερολίνο. Δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, ο πρόεδρος Ρήγκαν, από το ίδιο βήμα και απευθυνόμενος στον Γκορμπατσώφ, είπε: “Αν πραγματικά επιδιώκετε γκλάσνοστ, αν πραγματικά θέλετε διαφάνεια, κατεδαφίστε αυτό το τείχος”. Και τον περασμένο Μάιο, ο πρόεδρος Μπους, πάντοτε υπό την σκιάν του Τείχους, κάλεσε τη Σοβιετική Ένωση “να θάψει τον Ψυχρό Πόλεμο τερματίζοντας τη διαίρεση της Ευρώπης, κάνοντας αρχή με καταστροφή αυτού του Τείχους του Βερολίνου”.

»Και μόλις προχθές, στις 3 Νοεμβρίου, ο εκπρόσωπος της κυβερνήσεως στη Βόννη υπενθύμισε τη μνημειώδη φράση του Τσώρτσιλ, στις 5 Μαρτίου 1946, στο Φούλτον των Ηνωμένων Πολιτειών, η οποία καθιέρωσε και την έκφραση περί Ψυχρού Πολέμου: “Από το Στέτινο της Βαλτικής ως την Τεργέστη της Αδριατικής ένα Σιδηρούν Παραπέτασμα έχει πέσει πάνω στην ευρωπαϊκή ήπειρο”.

«Το τέλος του Τείχους είναι μια αρχή!»

Στα «ΝΕΑ», της 11ης Νοεμβρίου 1989, ο Κώστας Γαλανόπουλος σημειώνει ότι «Το Τείχος είχε γίνει κομμάτι ιστορίας μέσα σε μια μέρα» και συνεχίζει εξηγώντας πως η πτώση δεν ήταν μόνο γερμανική υπόθεση, αλλά η αρχή μιας ευρύτερης ανατροπής σε όλον τον ανατολικό κόσμο:

»Το Τείχος δεν ήταν απλώς το τελευταίο ταμπού στο χωρισμό της Ευρώπης. Μαζί του καταρρέουν – ουαί τοις θυσιασμένοις – θέσεις, απόψεις, ιδέες και πρακτικές που εδώ και σαράντα χρόνια υπήρξαν το πλαίσιο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής ολόκληρης της Ανατολικής Ευρώπης.

»Καταρρέει ο τύπος ερμηνείας που δόθηκε στον κομμουνισμό από τα καθεστώτα που είχε ευλογήσει ο Στάλιν. Καταρρέει ο δογματισμός. Καταρρέει η Γιάλτα […]

Η αλλαγή σκηνικού στον κομμουνιστικό κόσμο

»Η πτώση λοιπόν του Τείχους είναι κάτι πολύ ευρύτερο, που δεν αφορά μόνο τα καταναλωτικά αγαθά, και που ασφαλώς δεν αφορά μόνο τη Γερμανία: σημαίνει πλήρη αλλαγή σκηνικού στον κομμουνιστικό κόσμο, και αλλαγές επίσης στην ίδια την ΕΣΣΔ […]

»Πρέπει λοιπόν να τα δούμε όλα μαζί για να βγάλουν κάποιο νόημα. Η έξοδος των Ανατολικογερμανών, μαζική ήδη από τον Ιούνιο, δεν μπορούσε πια να ανακοπεί, αφού ήταν δυνατόν να γίνει μέσω άλλων χωρών, όπως η Ουγγαρία – που είχε ήδη τα σύνορα της ανοιχτά (και που ουσιαστικά δεν έχει πια ούτε κομμουνιστικό κόμμα).

»Αυτό δεν μπορούσε να το αγνοήσει ο Κρεντς […] Ο Γκορμπατσόφ, όσο κι αν στέλνει στους συνεργάτες του στο Παρίσι (τον Σεπτέμβριο) ή στο Τόκιο (αυτή την εβδομάδα) για να εκπαιδευτούν στις δυτικές οικονομικές μεθόδους, ξέρει πως η πολιτική αλλαγή έχει κολλήσει στη γραφειοκρατία και στις αντιδράσεις των δημοσίων υπαλλήλων – που είναι όλος ο σοβιετικός πληθυσμός. Και δεν είχε ούτε κι αυτός κανένα συμφέρον από τη διατήρηση του Τείχους.

Πιέσεις και φόβοι

»Με το γκρέμισμα του άθλιου κατασκευάσματος του Βάλτερ Ούλμπριχτ και του Έριχ Χόνεκερ (που ξεκίνησε, κατά σύμπτωση, από οικοδόμος), η Μόσχα ξέρει ότι επιτέλους θα αυξηθούν οι πιέσεις – και από την Ανατολική Ευρώπη, από εκεί που μετράει – για αλλαγές στην ίδια τη Σοβιετική Ένωση. Η μητρόπολη δεν μπορεί να είναι ασθενέστερη οικονομικά, ή πιο οπισθοδρομική, πιο “συντηρητική” από τους συμμάχους της. (Είδατε που “συντηρητικός” κατάντησε να θεωρείται ο “ορθόδοξος”;) […]

»Το κυριότερο επιχείρημα των πιο σκληροπυρηνικών, των πιο συντηρητικών από τους αντιπάλους του Σοβιετικού ηγέτη, Γκορμπατσώφ ήταν ως τις μέρες αυτές τούτο: τι θα πουν οι σύμμαχοί μας; Πώς να αλλάξουμε εμείς, προς το φιλελεύθερο, όταν τα καθεστώτα της υπόλοιπης Ανατολικής Ευρώπης είναι τόσο ερμητικά, τόσο αυστηρά; Μήπως αν αλλάξουμε, τους χάσουμε;

»Ποιους να χάσουν τώρα; θα πείτε. Τους χαμένους; Η πτώση λοιπόν του Τείχους, πέρα από αποτέλεσμα της περεστρόικα, γίνεται με τον τρόπο αυτό και επιχείρημα υπέρ αυτής. Γίνεται μοχλός για να κινήσει την ΕΣΣΔ, και όλες μαζί τις ανατολικές χώρες, σε άμιλλα και ανταγωνισμό, όχι μόνο για την παραγωγή μπλου τζην και τηλεφώνων αλλά και για την ανάπτυξη ελεύθερων θεσμών […]

Η ένωση;

»Και η ένωση των Γερμανιών; Αυτό το άλλο, το ακόμη πιο μεγάλο ταμπού; Ε, κι αυτό, είτε το θέλουν οι “απ’ έξω” είτε όχι, δεν φαίνεται παρά να είναι, επίσης, ζήτημα χρόνου. Είναι αστείο, στην εποχή των πυρηνικών πυραύλων της Ουάσιγκτον και της Μόσχας, να φοβάται κανείς ότι “η Γερμανία” θα είναι εκείνη που θα αιματοκυλήσει και πάλι τον κόσμο […]

»Όσο για τις αμαρτίες που αίρει ο γερμανικός λαός από χρόνια, δεν πλήρωσε μήπως αρκετά; Δεν είχε αυτός νεκρούς στον πόλεμο, δεν είχε μια ολόκληρη χαμένη γενιά, δεν έκανε ο ίδιος αυτοκριτική και πρωτοβουλίες για την ειρήνη στην Ευρώπη; Μας διέφυγε τόσο πολύ ότι μ’ όλες τους τις πληγές και τα συρματοπλέγματα, οι Γερμανοί υπήρξαν, από την Οστπολιτίκ της δεκαετίας του ’60 μέχρι σήμερα, οι πρωταθλητές στην πορεία της ύφεσης για ολόκληρη την Ευρώπη;

»Το τέλος του Τείχους δεν είναι λοιπόν μόνο ένας επίλογος. Είναι και πρώτη σελίδα σ’ ένα εντελώς νέο κεφάλαιο για όλους μας.

Ανησυχίες ΗΠΑ – ΝΑΤΟ

Η πτώση του Τείχους δεν αιφνιδίασε μόνο τους Ανατολικογερμανούς. «ΤO BHMA» της 12ης Νοεμβρίου 1989, κατέγραφε την ανησυχία στη Δύση:

Οι ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ αιφνιδιάστηκαν περισσότερο από τη Μόσχα – παρά το γεγονός ότι επί χρόνια ζητούσαν σε όλους τους τόνους επίμονα «να πέσει το τείχος του Αίσχους» –  φοβούμενοι ότι η ταχεία εξέλιξη θα ανέτρεπε την πολιτικοστρατιωτική ισορροπία στην Ευρώπη. Αμερικανικές πηγές, όπως έγραφε το ρεπορτάζ, μιλούσαν για «τρομακτικών διαστάσεων πρόβλημα» και ανησυχία για τις ενδεχόμενες διεκδικήσεις της Δυτικής Γερμανίας. Παράλληλα, σημειωνόταν η αμερικανική εκτίμηση, ότι ο Γκορμπατσόφ πιθανώς ενθάρρυνε τις εξελίξεις, στο πλαίσιο ενός ευρύτερου σχεδίου επιτάχυνσης του μετασχηματισμού στην Ανατολική Γερμανία:

«Οι Αμερικανοί, χωρίς να αρνούνται το ενδιαφέρον τους για Ενοποίηση της Γερμανίας, παραδέχονται ότι θα προτιμούσαν να εξελίσσοντο με βραδύτερο ρυθμό τα γεγονότα, ότι θα ήθελαν “οι οποιεσδήποτε αλλαγές να πραγματοποιηθούν μετά το 1992”. Και τούτο γιατί πιστεύουν ότι σήμερα στη Βόννη θα ήταν ευκολότερο να επικρατήσουν ουδετερόφιλες τάσεις προκειμένου να εξασφαλισθεί η ένωση των δύο Γερμανιών […]

Οι υποψίες των ΗΠΑ για Γκορμπατσόφ

»Λέγουν, λοιπόν, αξιωματούχοι των Ηνωμένων Πολιτειών ότι αυτός ο ταχύς ρυθμός των μέτρων που έλαβε η κυβέρνηση της Ανατολικής Γερμανίας την περασμένη εβδομάδα έγινε με υπόδειξη της Μόσχας. Ότι ο Γκορμπατσώφ στη συνάντησή του με τον Κρεντς, την περασμένη εβδομάδα, όχι μόνο δεν απέτρεψε τον εκδημοκρατισμό του καθεστώτος της Ανατολικής Γερμανίας και το άνοιγμα των συνόρων, αλλά τον παρότρυνε να τα επισπεύσει, έτσι ώστε να δημιουργηθούν οι συνθήκες για μιαν εκ νέου ρύθμιση του Γερμανικού πολύ πριν από το 1992.

»Αιφνιδίως, αντιμετωπίζουμε ένα τρομακτικών διαστάσεων προβλημα», αναγνώριζε προχθές κυβερνητική πηγή στην Ουάσιγκτον, και προσέθετε: “Η Γερμανία είναι ασφαλώς το πιο ευαίσθητο σημείο του κόσμου σήμερα, οπωσδήποτε το υπ’ αριθμόν 1 θέμα στις σχέσεις Ανατολής-Δύσεως”».

Η πτώση του Τείχους στις 9 Νοεμβρίου 1989 σηματοδότησε την αρχή του τέλους του Ψυχρού Πολέμου. Λιγότερο από έναν χρόνο αργότερα, στις 3 Οκτωβρίου 1990, η Γερμανία επανενώθηκε.Ήταν η στιγμή που ο ευρωπαϊκός χάρτης άρχισε να ξαναγράφεται, εγκαινιάζοντας μια νέα εποχή για ολόκληρη την ήπειρο.