Ρητορική μίσους. Μέσα σε αυτές τις δύο λέξεις συχνά χωράμε κάθε έκφραση που προωθεί διακρίσεις, μίσος ή ακόμα και βία εναντίον ατόμων λόγω κάποιου γνωρίσματός τους.
«Μετά τον εκφοβισμό για το σχήμα του σώματός μου, ανέπτυξα μια διατροφική διαταραχή που κατέληξε σε αναιμία και νοσηλεία»
Το body shaming – ο χλευασμός και η ταπείνωση κάποιου για την εμφάνισή του – αποτελεί μια ύπουλη μορφή ρητορικής μίσους. Πρόκειται για λεκτική βία που εκτυλίσσεται στον ψηφιακό χώρο, συχνά υπό καθεστώς ανωνυμίας, και έχει πραγματικές συνέπειες.
Όπως τονίζει και το κέντρο Διοτίμα, οργάνωση που εξειδικεύεται σε ζητήματα φύλου και ισότητας, «η λεκτική βία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ψυχολογική κακοποίηση και προκαλεί πόνο και ψυχική οδύνη στα θύματα».
Στα κοινωνικά δίκτυα, το έδαφος είναι ιδιαίτερα πρόσφορο για την ταχεία και μαζική διάδοση μισαλλόδοξων σχολίων. Οι ίδιες οι πλατφόρμες, βάσει του σχεδιασμού τους, ενισχύουν περιεχόμενο που πυροδοτεί τη συμμετοχή (engagement) των χρηστών – κάτι που δυστυχώς σημαίνει ότι συχνά προωθείται το τοξικό και υβριστικό περιεχόμενο. Ο Γενικός Γραμματέας του ΟΗΕ Αντόνιο Γκουτέρες έχει παρομοιάσει τη ρητορική μίσους με «δηλητήριο στο πηγάδι της κοινωνίας, το οποίο άνοιξε τον δρόμο για βία και θηριωδίες στα σκοτεινότερα κεφάλαια της ανθρώπινης ιστορίας».
Μάλιστα, ο Γκουτέρες προειδοποιεί ότι το διαδικτυακό μίσος έχει μετατραπεί σε κυρίαρχο μέσο διάδοσης διχαστικών αφηγήσεων παγκοσμίως.
Σε αυτή τη σκοτεινή πλευρά του ψηφιακού κόσμου εντάσσεται και το body shaming, ένα φαινόμενο διαδεδομένο που συχνά παραβλέπουμε.
Η έρευνα The Elephant Talk, η οποία διεξήχθη στην Ελλάδα από το Impact Hub Athens, πραγματοποίησε μια συμμετοχική καταγραφή εμπειριών body shaming, συγκεντρώνοντας στοιχεία από 706 νέους 15-30 ετών σε 7 χώρες. Αυτή η μελέτη μιλά ανοιχτά για τον «ελέφαντα στο δωμάτιο» που συχνά παραβλέπουμε.
Τα ευρήματα της έρευνας είναι αποκαλυπτικά. Το διαδικτυακό body shaming είναι ένα κοινό βίωμα, ένα αόρατο πρόβλημα, ένα έμφυλο ζήτημα με σοβαρό αντίκτυπο που δεν μπορούμε πλέον να αγνοούμε.
Ένα γνωστό αλλά υποτιμημένο φαινόμενο
Τα δεδομένα δείχνουν ότι το body shaming έχει εισβάλει για τα καλά στην καθημερινότητα του διαδικτύου. Περίπου 3 στα 4 άτομα (73%) δήλωσαν ότι έχουν γίνει μάρτυρες κοροϊδευτικών ή υβριστικών σχολίων για την εμφάνιση κάποιου στο διαδίκτυο, ενώ σχεδόν 1 στους 5 (19%) έχει υπάρξει προσωπικά στόχος τέτοιων σχολίων.
Αντίστοιχα ποσοστά καταγράφονται και σε ακαδημαϊκές μελέτες: σε έρευνα με εφήβα άτομα στην Τσεχία, 1 στα τέσσερα άτομα ανέφερε ότι έχει βιώσει διαδικτυακό body shaming, ποσοστό καθόλου αμελητέο.
Κι όμως, παρά την έκτασή του, το φαινόμενο συχνά δεν παίρνει τη σοβαρότητα που του αναλογεί. Ο διαδικτυακός διασυρμός για την εμφάνιση συχνά αγνοείται ή κανονικοποιείται με το να θεωρείται απλώς «καζούρα».
Έρευνες δείχνουν ότι το body shaming αντιμετωπίζεται με μεγαλύτερη ανοχή από τα άτομα που το διασπείρουν– πολλά δεν το βλέπουν καν ως εκφοβισμό, παρότι οι συνέπειες στα άτομα-στόχους είναι αρκετά επιβλαβείς. Χαρακτηριστικά, άτομα σε βρετανική μελέτη ανέφεραν πως τα προσβλητικά σχόλια για το βάρος τους από συνομήλικα άτομα θεωρούνται «αστεία» και δεν τα χαρακτηρίζουν ως bullying επειδή δεν είναι «καθημερινά σχόλια» και φαίνονται «μικρά σχόλια».
Πολλές φορές φαίνεται το body shaming να περνά κάτω από τα ραντάρ μας.
Πώς εκδηλώνεται το διαδικτυακό body shaming;
Οι μορφές που παίρνει το body shaming στο διαδίκτυο ποικίλλουν, όμως στον πυρήνα τους βρίσκονται τα σχόλια που επικρίνουν ή κοροϊδεύουν την εμφάνιση.
Σύμφωνα με τα στοιχεία του Elephant Talk, οι πιο συνηθισμένες εκδηλώσεις περιλαμβάνουν:
- Σχόλια για την εμφάνιση (π.χ. υποτιμητικές παρατηρήσεις για το σώμα, το βάρος, τα ρούχα κ.λπ.): 73% των συμμετεχόντων έχουν συναντήσει τέτοια σχόλια.
- Εικόνες ή memes που χλευάζουν σωματότυπους: 52% έχουν δει να διακινούνται εικόνες στοχεύοντας τα χαρακτηριστικά του σώματος κάποιου.
- Συγκρίσεις με το πώς ήταν παλιά το άτομο: 47% έχουν δει σχόλια που βάζουν δίπλα μια προηγούμενη εμφάνιση κάποιου με τη σημερινή, προς χλευασμό.
- Συγκρίσεις με άλλους: 45% έχουν παρατηρήσει άτομα να συγκρίνονται μειονεκτικά ως προς την εμφάνισή τους με άλλους.
- Προσβλητικά μηνύματα σε ομαδικές συνομιλίες: 25% έχουν δει body shaming να λαμβάνει χώρα σε κλειστές ομαδικές συζητήσεις (π.χ. σε chat φίλων).
- Προσβλητικά μηνύματα απευθείας στο άτομο (direct messages): 18% έχουν δει ή λάβει προσωπικά μηνύματα που περιέχουν body shaming.
Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι η ψηφιακή δημόσια σφαίρα (σχόλια, αναρτήσεις, memes) είναι γεμάτη με λόγο που στηλιτεύει σώματα, αλλά και οι ιδιωτικές επικοινωνίες δεν μένουν πίσω – ένα σημαντικό μέρος του body shaming λαμβάνει χώρα «πίσω από κλειστές πόρτες».
«Ο ελέφαντας στο δωμάτιο»
Σχεδόν τα μισά ερωτηθέντα άτομα (47%) δήλωσαν ότι δεν έχουν κάνει ποτέ κανένα από τα προαναφερθέντα πράγματα. Αυτό σημαίνει όμως πως το 53% – πάνω από τα μισά– ομολόγησαν ότι έχουν εμπλακεί σε κάποια μορφή body shaming στο διαδίκτυο. Συγκεκριμένα, το 16% παραδέχθηκε ότι έχει γράψει επικριτικό σχόλιο για την εμφάνιση κάποιου, ένα 14% ότι έχει κοινοποιήσει εικόνες/memes που χλευάζουν σωματότυπους, το 25% ότι έχει συγκρίνει κάποιον με παλαιότερη φωτογραφία του και ένα 31% ότι τον έχει συγκρίνει δημόσια με άλλους. Επιπλέον, 16% έχουν εμπλακεί σε σχετικά «πειράγματα» σε group chats, ενώ 11% έχουν στείλει απευθείας προσβλητικό μήνυμα σε άτομο για την εμφάνισή του.
Με άλλα λόγια, πάνω από τους μισούς νέους έχουν κάνει διαδικτυακό body shaming σε κάποιον άλλον έστω μία φορά – ένα εύρημα που σοκάρει. Φανερώνει πόσο διάχυτη και «κανονική» θεωρείται αυτή η συμπεριφορά, σε σημείο που πολλοί δεν την αντιλαμβάνονται ως επιβλαβή. Είναι ενδεικτικό ότι αρκετοί συμμετέχοντες στην έρευνα δυσκολεύονταν να αναγνωρίσουν ορισμένες πράξεις ως μέρος του προβλήματος. Όταν μάλιστα τέθηκε η πρόταση «Αν εκθέτεις το σώμα σου στα social media, πρέπει να δέχεσαι κάθε είδους σχόλιο», περίπου 1 στους 4 (25%) συμφώνησε, ρίχνοντας ουσιαστικά μέρος της ευθύνης στα ίδια τα θύματα. Τέτοιες αντιλήψεις εμπεδώνουν μια κουλτούρα επίρριψης ευθυνών στο θύμα (victim blaming), που τελικά δικαιολογεί και αναπαράγει το φαινόμενο.
Ποια άτομα μπαίνουν περισσότερο στο στόχαστρο
Το body shaming δεν πλήττει όλους στον ίδιο βαθμό. Τα στοιχεία αποκαλύπτουν μια έντονη έμφυλη διάσταση. Στην ευρωπαϊκή έρευνα, το 72% των συμμετεχόντων κατέταξε τις γυναίκες στις τρεις ομάδες που δέχονται πιο συχνά επίθεση για την εμφάνισή τους. Ακολούθησαν τα άτομα με σώματα που παρεκκλίνουν από τα «πρότυπα» (μη συμβατικοί σωματότυποι) με 58%, καθώς και τα νεαρά κορίτσια ειδικότερα με 52%.
Επίσης, ευάλωτες ομάδες θεωρήθηκε ότι αποτελούν η κοινότητα ΛΟΑΤΚΙ+ (37%), τα άτομα με αναπηρίες (27%) και τα άτομα διαφορετικού χρώματος δέρματος (26%). Αντίθετα, ελάχιστοι ήταν εκείνοι που θεώρησαν ότι οι ενήλικοι άνδρες (10%) ή τα αγόρια (9%) μπαίνουν συχνά στο στόχαστρο. Με απλά λόγια, τα ερωτώμενα άτομα βλέπουν το body shaming πρωτίστως ως πρόβλημα που αγγίζει τις γυναίκες και τις μειονότητες. Αυτό συνάδει και με τον τρόπο που εκδηλώνεται: το body shaming γίνεται εργαλείο κοινωνικού ελέγχου και «τιμωρίας» όσων (όπως οι γυναίκες) διεκδικούν ορατότητα στον δημόσιο χώρο.
«Οι γυναίκες παραμένουν σε μεγάλο βαθμό περιορισμένες στην ιδιωτική σφαίρα και τιμωρούνται όταν διεκδικούν χώρο δημόσια – online και offline. Το διαδικτυακό body shaming με βάση το φύλο λειτουργεί ως μορφή ελέγχου και τιμωρίας», σημειώνουν οι ερευνητές του Elephant Talk.
Στην ελληνική πραγματικότητα, πρόσφατα η τραγουδίστρια Ματούλα Ζαμάνη έγινε στόχος χυδαίων σχολίων για το σώμα της ύστερα από εμφάνισή της σε συναυλία, ενώ αντίστοιχη επίθεση δέχτηκε και η δημοφιλής ερμηνεύτρια Νατάσσα Μποφίλιου για φωτογραφία της στα κοινωνικά δίκτυα. Και στις δύο περιπτώσεις, ως προβεβλημένες γυναίκες, δέχτηκαν αμέσως μαζικό κύμα συμπαράστασης από χρήστες που κατήγγειλαν το body shaming.
Τι συμβαίνει όμως όταν λιγότερο προβεβλημένα άτομα βρεθούν στο «μάτι του κυκλώνα»;
Συχνά, τέτοιες επιθέσεις περνούν ασχολίαστες ή αντιμετωπίζονται με τη γνωστή φράση «έλα μωρέ, πλάκα κάνουν» – μια φράση που, όπως έχουμε δει, αναπαράγει το φαινόμενο του body shaming.
Τα στερεότυπα της αρρενωπότητας
Το body shaming προς τους άνδρες συνήθως επικεντρώνεται σε θέματα όπως το βάρος ή η μυϊκή διάπλαση, συχνά υπό τον μανδύα του «φιλικού πειράγματος». Νέοι αναφέρουν ότι δέχονται σε τακτική βάση σχόλια του τύπου «σκάσε, χοντρέ» από την ίδια τους την παρέα, τα οποία θεωρούνται απλά χαλαρή κουβέντα μεταξύ φίλων.
Αυτή η νοοτροπία «boys will be boys» κανονικοποιεί την κακοποίηση ως αστείο, αφήνοντας στους ίδιους τους νέους άνδρες την πίεση «να το δεχτούν» και να αλλάξουν το σώμα τους αν δεν τους αρέσει.
Παράλληλα, τα δεδομένα δείχνουν ότι ορισμένοι άνδρες τείνουν να υποτιμούν τη σοβαρότητα του προβλήματος ή ακόμα και να συμμετέχουν σε αυτό σε μεγαλύτερο βαθμό. Στην έρευνα του Elephant Talk, οι άνδρες εμφανίζονται πιο εφησυχασμένοι: μόλις 15% των ανδρών χαρακτήρισαν το body shaming «πολύ συχνό» φαινόμενο, έναντι 30% των γυναικών και 55% των μη δυαδικών (non-binary).
Οι άνδρες είναι επίσης πιθανότερο να υιοθετήσουν επιβλαβείς αντιλήψεις: σχεδόν οι μισοί άνδρες (45%) συμφώνησαν με τη φράση «αν δείχνεις το σώμα σου δημόσια, πρέπει να αποδέχεσαι όλα τα σχόλια», ενώ μόνο 18% των γυναικών και μόλις 5% των μη δυαδικών συμμερίστηκαν αυτή την άποψη. Οι άνδρες δήλωσαν σε μεγαλύτερο βαθμό ότι έχουν κάνει οι ίδιοι κάποιο σχόλιο ή πράξη body shaming, το 61% των ανδρών έναντι περίπου το 50% των γυναικών παραδέχτηκαν κάποια τέτοια ενέργεια, σύμφωνα με τα στοιχεία της έρευνας.
Ο αντίκτυπος στην ψυχική και σωματική υγεία
Ίσως το πιο ανησυχητικό εύρημα όλων είναι ο σοβαρός αντίκτυπος που έχει το διαδικτυακό body shaming στην υγεία και τη ζωή των ανθρώπων. Τα άτομα που συμμετείχαν στην ευρωπαϊκή έρευνα υπογράμμισαν τη σοβαρότητα του φαινομένου σε ό,τι αφορά την επίδρασή του στην υγεία και τη συμπεριφορά τους.
Μάλιστα, περισσότερα από τα μισά άτομα (56%) υπογράμμισαν την επίπτωση που έχει το body shaming στην ψυχική υγεία, καθιστώντας την την υπ’ αριθμόν ένα ανησυχία.
Ακολούθησαν οι επιπτώσεις στις κοινωνικές συμπεριφορές (52%) – π.χ. η απομόνωση, και η αποφυγή κοινωνικών δραστηριοτήτων. Έπειτα οι επιπτώσεις στη σωματική υγεία (45%).
Αυτές οι αντιλήψεις των νέων επιβεβαιώνονται και από τις μαρτυρίες τους. «Μετά τον εκφοβισμό για το σχήμα του σώματός μου, ανέπτυξα μια διατροφική διαταραχή που κατέληξε σε αναιμία και νοσηλεία. Ακόμα κι αν πλέον δεν έχω τη διαταραχή, εξακολουθώ να έχω μια έντονη εμμονή να δείχνω πάντα όμορφη (μακιγιάζ, μαλλιά, ρούχα), λες και η αξία μου εξαρτάται μόνο από αυτό», ομολογεί μια 23χρονη συμμετέχουσα, περιγράφοντας πώς ένα κύμα αρνητικών σχολίων την οδήγησε σε χρόνια προβλήματα υγείας και χαμηλή αυτοεκτίμηση.
Οι ειδικοί προειδοποιούν ότι η ντροπή για το σώμα – ειδικά όταν ενισχύεται από το κοινωνικό περιβάλλον – μπορεί να πυροδοτήσει κατάθλιψη και αγχώδεις διαταραχές, διατροφικές διαταραχές (όπως βουλιμία ή νευρική ανορεξία), αλλά και τραυματικές συμπεριφορές.
Η αρνητική εικόνα σώματος έχει συσχετιστεί με αυξημένο κίνδυνο αυτοκτονικών σκέψεων, κατάχρηση αλκοόλ/ουσιών, ακόμα και σωματικά συμπτώματα ή ψυχοσωματικές αντιδράσεις όπως διαταραχές ύπνου, ταχυκαρδίες, προβλήματα διατροφής.
Το λεγόμενο victim blaming, το «δριμύ κατηγορώ» προς τα θύματα είναι ένα σημείο της έρευνας που αξίζει να σημειωθεί.
Παρατηρείται πως κάποιες φορές η ευθύνη μετατοπίζεται στο άτομο που δέχεται την επίθεση body shaming. Πράγματι, ορισμένα άτομα στην έρευνα, όταν ρωτήθηκαν πώς θα υποστήριζαν κάποιο άτομο που δέχτηκε body shaming, έδωσαν απαντήσεις τύπου: «να γραφτεί γυμναστήριο», «να κάνει δίαιτα», «να πάει σε διατροφολόγο» – ουσιαστικά υπονοώντας ότι η λύση είναι να αλλάξει το ίδιο το άτομο την εμφάνισή του αντί να αλλάξει η τοξική συμπεριφορά των άλλων.
Αυτές οι αντιλήψεις όχι μόνο τραυματίζουν περαιτέρω την ψυχολογία του θύματος, αλλά και κανονικοποιούν μια ρητορική μίσους.
«Ας μιλήσουμε» για το body shaming
Με αυτά τα λόγια έγινε το κάλεσμα για την εκδήλωση παρουσίασης των αποτελεσμάτων του Elephant Talk στο Impact Hub Athens.
Το να ανοίγουν συζητήσεις για αυτό το θέμα φαίνεται πως είναι ένα σημαντικό βήμα για την αντιμετώπισή του. Συλλογικά και συνολικά.
Τα άτομα της έρευνας δήλωσαν ξεκάθαρα πως απαιτείται δράση. 8 στα 10 άτομα πιστεύουν πως εναπόκειται στις πλατφόρμες η αντιμετώπιση του φαινομένου, ενώ 7 στα 10 πιστεύουν πως η εκπαίδευση είναι το κλειδί.
Ο ΟΗΕ έχει ξεκινήσει καμπάνιες όπως το #NoToHate (#ΌχιΣτοΜίσος) και καλεί τα κράτη να αναγνωρίσουν την ψηφιακή ρητορική μίσους ως απειλή για την κοινωνική συνοχή και την ασφάλεια.
Κάθε άτομο μπορεί να επιλέξει να μη συμμετέχει στον χλευασμό, αλλά και να μην προσπεράσει με ένα «έλα μωρέ, τι έγινε». Όταν βλέπει τέτοια σχόλια, μπορεί να τα καταδικάσει.
Και, το κυριότερο, να στηρίξει τα άτομα που γίνονται στόχοι, επαναλαμβάνοντάς τους ότι η αξία τους δεν μετριέται με likes ή με τη συμμόρφωση στα εκάστοτε ψευδο-πρότυπα ομορφιάς.
