Ελάχιστοι θεσμοί έχουν κατακτήσει στη συνείδηση της ελληνικής κοινωνίας το κύρος και την αξιοπιστία που διαθέτει το σύστημα των πανελληνίων εξετάσεων. Εδώ και δεκαετίες, η διαδικασία αυτή αποτελεί υπόδειγμα αδιάβλητου μηχανισμού επιλογής, παρέχοντας σε κάθε μαθητή και μαθήτρια τη δυνατότητα να διαγωνιστεί με ίσους όρους. Δεν είναι τυχαίο ότι άντεξε στον χρόνο, κερδίζοντας την εμπιστοσύνη οικογενειών, πολιτών και πανεπιστημίων.
Ωστόσο, καμία εκπαιδευτική διαδικασία δεν μπορεί να θεωρηθεί αιώνια αμετάβλητη και το εκπαιδευτικό μας σύστημα δεν μπορεί να πορεύεται στον 21ο αιώνα εγκλωβισμένο σε λογικές και μηχανισμούς που σχεδιάστηκαν σε άλλες εποχές. Οι συνθήκες εξελίσσονται, οι κοινωνίες μετασχηματίζονται και οι ανάγκες των νέων γενεών διαφοροποιούνται. Το ερώτημα που τίθεται σήμερα δεν είναι αν οι πανελλήνιες είχαν ή έχουν αξία· αυτό είναι αδιαμφισβήτητο.
Το ερώτημα είναι αν, με το ισχύον σύστημα, το λύκειο μπορεί να εκπληρώσει τον θεσμικό του ρόλο: να αποτελεί έναν αυτόνομο εκπαιδευτικό κύκλο, που προετοιμάζει σφαιρικά τους νέους πολίτες και όχι απλώς να λειτουργεί ως «προθάλαμος εξετάσεων».
Η υπερβολική επικέντρωση στην εξεταστική διαδικασία έχει οδηγήσει το λύκειο να χάνει σταδιακά την εκπαιδευτική του αυτονομία και να μετατρέπεται σε έναν χώρο προετοιμασίας για τις πανελλήνιες. Η αξία του απολυτηρίου απαξιώνεται, ενώ η δημιουργική και παιδευτική διάσταση της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης συρρικνώνεται κάτω από το βάρος μιας και μόνο στιγμής αξιολόγησης.
Και η απάντηση δεν είναι να κάνουμε το λύκειο «πιο αυστηρό», δεν είναι να ενισχύουμε την εικόνα του ως «φίλτρου» με όλο και πιο αυστηρούς αποκλεισμούς, οφείλουμε αντίθετα να το καταστήσουμε χώρο μάθησης, δημιουργίας και διαμόρφωσης υπεύθυνων πολιτών. Η όποια συζήτηση περί «αυστηροποίησης» του λυκείου κινδυνεύει να παραγνωρίσει τον κεντρικό στόχο: την ενίσχυση της ποιότητας και του κύρους της εκπαίδευσης. Η λύση είναι να αναβαθμίσουμε το λύκειο, να του επιστρέψουμε το κύρος και την αυτονομία του και να αποκαταστήσουμε τον παιδευτικό του ρόλο. Και αυτό θα μπορούσε να επιτευχθεί με το εθνικό απολυτήριο, που θα αποτελεί όχι μόνο τίτλο αποφοίτησης, αλλά και βασικό διαβατήριο για την πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση.
Η πρόκληση, βεβαίως, είναι μεγάλη. Απαιτείται σοβαρή μελέτη, θεσμική συνεννόηση και ευρεία πολιτική και κοινωνική συναίνεση. Όμως η συζήτηση πρέπει να ξεκινήσει με θάρρος και ειλικρίνεια. Η διατήρηση ενός αδιάβλητου και δίκαιου συστήματος πρόσβασης στα πανεπιστήμια μπορεί και πρέπει να συνδυαστεί με την αναβάθμιση του λυκείου και την υιοθέτηση ενός εθνικού απολυτηρίου με διεθνή αναγνώριση και κύρος. Αυτό είναι το στοίχημα που πρέπει να κερδίσουμε.
Η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι υπάρχουν εναλλακτικές. Στη Γαλλία, για παράδειγμα, το Baccalauréat συνδυάζει τη συνεχή αξιολόγηση με τελικές εξετάσεις, διασφαλίζοντας τόσο την ακαδημαϊκή αξιοπιστία όσο και τη ζωντάνια του λυκείου. Στη Γερμανία, το Abitur αποτελεί ένα εθνικό απολυτήριο που αναγνωρίζεται ως βασική προϋπόθεση εισαγωγής στα πανεπιστήμια. Αντίστοιχα παραδείγματα συναντάμε σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες, όπου η μετάβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση συνδέεται με τον τίτλο σπουδών του λυκείου, όχι αποκλειστικά με μία κεντρική, μονοδιάστατη διαδικασία. Οι χώρες αυτές δεν έχασαν σε αξιοκρατία· αντίθετα, κέρδισαν ένα σχολείο πιο ζωντανό, πιο δίκαιο και πιο σύγχρονο.
Η επιλογή είναι πολιτική. Μπορούμε να μείνουμε προσκολλημένοι σε μια διαδικασία που, όσο και αν υπηρέτησε τη χώρα στο παρελθόν, σήμερα περιορίζει το μέλλον των παιδιών μας. Ή μπορούμε να προχωρήσουμε σε μια τολμηρή αλλαγή που θα αποδώσει στο σχολείο το νόημά του και θα ανοίξει νέους ορίζοντες για τους νέους μας. Γιατί το μέλλον της νέας γενιάς δεν μπορεί να εξαρτάται αποκλειστικά από μια εξεταστική στιγμή, αλλά από μια ολόκληρη πορεία μάθησης, καλλιέργειας και προετοιμασίας για τη ζωή.
Η κυρία Ιωάννα Λυτρίβη είναι Βουλευτής Επικρατείας της ΝΔ και τ. Υφυπουργός Παιδείας, Θρησκευμάτων και Αθλητισμού.
