Ένας από τους κορυφαίους πιανίστες της εποχής μας, ο Αρκάντι Βολόντος έχει χαρακτηριστεί ως μουσική ιδιοφυΐα, συνδυάζοντας την αξεπέραστη δεξιοτεχνία του με μια σπάνια εκφραστικότητα και βαθιά μουσικότητα. Για πρώτη φορά επισκέπτεται το Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης την Τετάρτη (7/5) , προσκαλώντας το κοινό σε ένα μοναδικό ρεσιτάλ.
Γεννημένος το 1972 στην Αγία Πετρούπολη, ο Βολόντος Volodos έχει εμφανιστεί σε όλο τον κόσμο, είτε δίνοντας σόλο ρεσιτάλ είτε συμπράττοντας με κορυφαίες ορχήστρες όπως η Φιλαρμονική του Βερολίνου, η Philharmonia του Λονδίνου και η Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης, υπό τη διεύθυνση μαέστρων παγκόσμιας ακτινοβολίας, μεταξύ των οποίων οι Myung-Whun Chung, Lorin Maazel, Valery Gergiev και James Levine.
Εδώ και δύο δεκαετίες αποτελεί σημείο αναφοράς για την παγκόσμια σκηνή της κλασικής μουσικής, ενώ έχει δικαίως αποκληθεί «ποιητής των πλήκτρων», χάρη στο ταλέντο, την ευαισθησία και τη δημιουργικότητά του. Λίγο πριν την εμφάνισή του στη Θεσσαλονίκη μιλά στο ΒΗΜΑ για τα εφηβικά του χρόνια στη Σοβιετική Ένωση, την παραγνωρισμένη αξία της σιωπής, τους ισοπεδωτικούς αλγόριθμους, αλλά και για όσα σημαίνει για τον ίδιο η λέξη ταλέντο.
Φωτό: Marco Borggreve -Sony Classical
Πώς ανακαλύπτετε τις «ρωγμές» στα έργα που ερμηνεύετε, εκείνα τα λεπτά σημεία όπου μπορείτε να εισάγετε τη δική σας οπτική και να κάνετε πραγματικά τη μουσική δική σας;
Θα απαντήσω όπως κάποτε ο Βλαντιμίρ Σοφρονίτσκι, όταν του έκαναν την ίδια ερώτηση: πριν ανέβω στη σκηνή, έχω ένα απολύτως ξεκάθαρο σχέδιο στο μυαλό μου -ξέρω ακριβώς τι θέλω να κάνω, μέχρι και τις σιωπές. Αλλά όταν πια βρίσκομαι πάνω στη σκηνή, όλα μπορούν να αλλάξουν: ίσως αυτοσχεδιάσω, μεταβάλω το τέμπο, τις δυναμικές, το ρουμπάτο. Κι όμως, αν δεν έχω αυτό το ακριβές αρχικό σχέδιο, ξέρω ότι θα παίξω άσχημα.
«Η μουσική δεν ήρθε σε μένα ως επιλογή -ήρθε ως εσωτερική ανάγκη».
Δεν ψάχνω επίτηδες για «ρωγμές». Προσπαθώ να συγχωνευτώ με τη μουσική, να χαθώ μέσα της. Αν υπάρχει χώρος για ανάσα, θα φανερωθεί από μόνος του. Αν όμως προσεγγίσει κανείς ένα έργο με την πρόθεση να επιβάλει το «εγώ» του, τότε δεν έχουμε εμβάθυνση αλλά επίδειξη.
Προτιμώ να πηγαίνω βαθιά και να αφήνω το έργο να περνά μέσα από εμένα και να αποκαλύπτει σιγά σιγά τα κρυμμένα του στρώματα. Κουβαλάω έργα μέσα μου για καιρό -κάποιες φορές για χρόνια- αφήνοντάς τα να ωριμάσουν εσωτερικά.
Ο Μπουζόνι είχε πει πως η ζωή είναι πολύ σύντομη για να μάθεις την «Hammerklavier» του Μπετόβεν. Και ο Μικελάντζελι έπαιζε τα ίδια προγράμματα για τέσσερα συνεχόμενα χρόνια -για τον ίδιο λόγο. Το καταλαβαίνω απόλυτα. Δεν κουράζομαι ποτέ να επιστρέφω σε ένα έργο, να το ξαναδουλεύω, να το ξαναπαίζω και να επιστρέφω ξανά, αργότερα, σαν να ήταν η πρώτη φορά.
Ξεκινήσατε τις σπουδές σας στο ωδείο κατά την εφηβεία. Τι θυμάστε από εκείνα τα πρώτα χρόνια; Υπήρχε πίεση, αυστηρή πειθαρχία;
Ήμουν τυχερός που είχα μια φυσιολογική παιδική ηλικία, κάτι που με διαφοροποιεί από τα λεγόμενα «παιδιά-θαύματα» της σοβιετικής εποχής, τα οποία συχνά ήταν καθηλωμένα στα όργανά τους από την πιο τρυφερή ηλικία, στερημένα από αυθορμητισμό και ελευθερία. Σ’ εμένα, η πειθαρχία ήρθε αργότερα, αλλά όχι ως επιβολή. Προέκυψε σαν εσωτερική ανάγκη, σαν ζωτική ώθηση να βυθιστώ στη μουσική. Δεν ένιωσα πίεση -ήταν απλώς φυσικό.
«Η μουσική αλήθεια επιτυγχάνεται μόνο μέσα σε κλίμα εμπιστοσύνης -ποτέ μέσα στον φόβο».
Ωστόσο, αναγνωρίζω πόσο σημαντική ήταν η ατμόσφαιρα που με περιέβαλλε. Η μουσική ήταν σχεδόν σαν θρησκεία. Κυριαρχούσε -αθόρυβα αλλά απόλυτα- στις αίθουσες, μεταξύ των συμφοιτητών, ανάμεσα στους δασκάλους μας.
Ήταν ένα είδος κοινής πίστης. Είχα έναν στενό φίλο, λάτρη του πιάνου, με τον οποίο ακούγαμε σπάνιες ηχογραφήσεις. Συζητούσαμε τις ερμηνείες των μεγάλων δασκάλων, τις αναπαριστούσαμε νοητά με θαυμασμό και πάθος. Αυτή η μουσική συντροφικότητα σήμαινε πάρα πολλά για μένα.
Υπό το σοβιετικό καθεστώς, η πρόσβαση στη μουσική εκπαίδευση ήταν ελεύθερη και ευρεία. Αν η μουσική ήταν λιγότερο προσβάσιμη, πιστεύετε πως θα βρίσκατε και πάλι τον δρόμο προς μια μουσική πορεία;
Είναι δύσκολο να απαντήσω σε μια υποθετική ερώτηση, γιατί η μουσική δεν ήρθε σε μένα ως επιλογή -ήρθε ως εσωτερική ανάγκη. Όμως είναι αλήθεια ότι το σοβιετικό σύστημα, παρά όλες του τις σκοτεινές πλευρές, προσέφερε εξαιρετική πρόσβαση στον πολιτισμό. Υπήρχαν πιάνα ακόμη και στα πιο απομονωμένα μέρη, και η μουσική εκπαίδευση ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της παιδικής ηλικίας. Χωρίς αυτό, η πορεία μου θα ήταν μάλλον πολύ πιο περίπλοκη.
Ταυτόχρονα, πιστεύω πως όταν ένα κάλεσμα είναι αληθινό και βαθύ, αργά ή γρήγορα βρίσκει τον δρόμο του. Ίσως να είχα ακολουθήσει μιαν άλλη διαδρομή -πιο αργή, πιο μοναχική. Αλλά νομίζω ότι η μουσική θα με είχε βρει, αργά ή γρήγορα.
Αυτό που θυμάμαι περισσότερο από εκείνη την εποχή είναι η αίσθηση πως η μουσική ήταν κοινό αγαθό. Δεν ανήκε σε μια ελίτ ούτε καθοριζόταν από την αγορά. Μπορούσε κανείς να μη διαθέτει τίποτα και όμως να έχει πρόσβαση στον Μπαχ, στον Γκλίνκα, στον Ρίχτερ ή τον Οϊστραχ. Ήταν μια σιωπηλή ευημερία, αλλά τεράστια.
Στην ταινία Whiplash, υπάρχει μια σκηνή όπου ο δάσκαλος, αυστηρός διευθυντής τζαζ ορχήστρας, λέει ότι ενδιαφέρεται μόνο να ανακαλύψει τον επόμενο Coltrane -κάποιον που θα μείνει στην ιστορία. Πιστεύετε ότι το εξαιρετικό ταλέντο δικαιολογεί την ψυχική ή συναισθηματική καταπόνηση;
Όχι, δεν πιστεύω ότι το ταλέντο χρειάζεται να πιεστεί ή να καταπατηθεί για να ανθίσει. Η μουσική δεν έχει σχέση με την επίδοση ή τον ανταγωνισμό. Δεν είναι ακραίο άθλημα. Ναι, απαιτεί πειθαρχία, αλλά επίσης τρυφερότητα, υπομονή και βαθιά ακρόαση.
«Δεν είναι “θέλω να παίξω”. Είναι “δεν μπορώ να μην παίξω”».
Δεν δημιουργείς έναν Gould ή έναν Richter σπρώχνοντας κάποιον στο χείλος του γκρεμού. Όταν εμφανίζεται η ιδιοφυΐα, τις περισσότερες φορές συμβαίνει παρά το σύστημα -όχι χάρη σε αυτό.
Αυτό που με ενοχλεί στην ταινία είναι η ιδέα πως πρέπει να συντρίψεις το άτομο για να αποκαλυφθεί η εξαίρεση. Είναι μια διαστρεβλωμένη, ίσως και διεστραμμένη, αντίληψη για το τι σημαίνει υπέρβαση.
Πιστεύω, αντιθέτως, πως το περιβάλλον παίζει κρίσιμο ρόλο: μπορεί να θρέψει ή να καταστρέψει ένα κάλεσμα. Ένα βλέμμα γεμάτο κατανόηση, μια λέξη την κατάλληλη στιγμή, μια σιωπή γεμάτη σεβασμό -αυτά μπορούν να αποδώσουν περισσότερο από οποιαδήποτε ταπεινωτική «σχολή αυστηρότητας». Η μουσική αλήθεια επιτυγχάνεται μόνο μέσα σε κλίμα εμπιστοσύνης -ποτέ μέσα στον φόβο.
Πώς θα ορίζατε το ταλέντο;
Το ταλέντο δεν είναι κάτι θεαματικό. Δεν είναι αυτό που φαίνεται. Είναι αυτό που αισθάνεται κανείς εσωτερικά. Θα το όριζα ως μια ποιότητα εσωτερικής ακρόασης, μια ικανότητα να ακούς πέρα από τις νότες, να νιώθεις την ανάσα πίσω από τη μουσική φράση.
Το αληθινό ταλέντο είναι μια μορφή προσοχής. Δεν έχει να κάνει με τη δεξιοτεχνία, ούτε με τη μνήμη ούτε με την πρόωρη ευκολία. Αν είναι βαθύ, το ταλέντο είναι σχεδόν αόρατο. Δουλεύει αθόρυβα, στο σκοτάδι, χωρίς να επιθυμεί να λάμψει.
«Οι αλγόριθμοι ενισχύουν αυτό που ήδη ξέρουμε· περιορίζουν την περιέργεια σε ένα αντανακλαστικό».
Και υπάρχει και μια άλλη, μυστηριώδης διάσταση: όταν είναι αυθεντικό, το ταλέντο είναι πάντα συνδεδεμένο με μια εσωτερική αναγκαιότητα. Δεν είναι «θέλω να παίξω». Είναι «δεν μπορώ να μην παίξω».
Το ταλέντο δεν είναι επιλογή. Είναι επιτακτική ανάγκη.
Υπάρχει η αντίληψη ότι οι κλασικοί μουσικοί ζουν σε ένα προστατευμένο περιβάλλον, με δικούς του κανόνες και ρυθμούς. Σας έχουν ποτέ προσγειώσει στην πραγματικότητα; Και αν ναι, με ποιον τρόπο;
Απολύτως. Η ίδια η σκηνή είναι διαρκής δοκιμασία. Δεν είναι προστατευμένος κόσμος, το αντίθετο. Είναι ένας τόπος απόλυτης αλήθειας. Μπορεί να προετοιμάζεις ένα έργο για εβδομάδες, να νιώθεις ότι το κατέχεις απόλυτα και ξαφνικά, μέσα στη σιωπή της αίθουσας, όλα να αλλάξουν. Ό,τι νόμιζες ότι είχες, μπορεί να σου ξεφύγει. Και ό,τι δεν περίμενες, να εμφανιστεί.
Υπάρχουν όμως και οι πιο πρακτικές πραγματικότητες: ταξίδια, απρόβλεπτα πιάνα, δωμάτια ξενοδοχείου χωρίς όργανο, εξάντληση, μοναξιά. Και η μόνιμη ένταση ανάμεσα σε αυτό που περιμένει ο κόσμος της μουσικής από σένα και σε αυτό που εσύ θεωρείς αληθινό — για τη μουσική και για τον εαυτό σου.
Φωτό: Marco Borggreve -Sony Classical
Η Μάρθα Άργκεριχ είχε πει: «Το να είσαι μουσικός είναι υπέροχο. Το να είσαι όμως σολίστ πιάνου είναι κάτι εντελώς διαφορετικό». Καθυστερήσεις πτήσεων, αεροδρόμια, απρόσωπα μέρη, κακή διατροφή στο δρόμο. Δεν έχει σημασία αν έχεις κοιμηθεί ελάχιστα, αν είσαι εξαντλημένος, άρρωστος ή απλώς όχι ο εαυτός σου -σε συγκεκριμένη ώρα πρέπει να είσαι παρών, διαθέσιμος, παρών. Πρέπει να βγεις στη σκηνή και να δώσεις το καλύτερό σου εαυτό ανεξαρτήτως συνθηκών.
Σας απασχολεί το γεγονός ότι οι μουσικές μας προτιμήσεις διαμορφώνονται όλο και περισσότερο από αλγόριθμους και ότι πλατφόρμες, όπως το TikTok, υπαγορεύουν τις μουσικές τάσεις; Παρατηρείται μια ομοιομορφία, έτσι δεν είναι; Πώς βλέπετε αυτή τη στροφή;
Ναι, υπάρχει μια μορφή ομογενοποίησης και αυτό δεν αμφισβητείται. Οι αλγόριθμοι ενισχύουν αυτό που ήδη ξέρουμε· περιορίζουν την περιέργεια σε ένα αντανακλαστικό. Δεν αναζητούμε πλέον˙ καταναλώνουμε. Και αυτή η λογική του αποσπάσματος -δεκαπέντε δευτερόλεπτα, ένα γρήγορο συναίσθημα, ένα άμεσο εφέ- μας απομακρύνει από την προσεκτική ακρόαση, από τη βραδύτητα, από το μυστήριο.
Αλλά υπάρχει και κάτι ακόμη: φοβόμαστε τη σιωπή. Σ’ έναν κόσμο γεμάτο θόρυβο —-σε καταστήματα, πρατήρια καυσίμων, ακόμα και σε ορισμένα μουσεία- η σιωπή είναι σχεδόν αφόρητη. Οι άνθρωποι δεν αντέχουν πλέον να μείνουν μόνοι με τον εαυτό τους. Γι’ αυτό και στις συναυλίες ακούει κανείς βήχα, θροΐσματα από καραμέλες, —ακριβώς όταν η μουσική γίνεται πιο ήσυχη, πιο εσωτερική. Κι όμως, η μουσική γεννιέται ακριβώς από αυτήν τη σιωπή, από μια εσωτερική σιωπή. Δεν μπορεί να αναδυθεί μέσα από τον θόρυβο. Απαιτεί βαθιά ακρόαση, σχεδόν μια μορφή ευλάβειας.
«Η μουσική είναι παρούσα κάθε φορά που ένας άνθρωπος νιώθει την ανάγκη για αλήθεια, για παρηγοριά ή για ανύψωση».
Παρ’ όλα αυτά, δεν είμαι νοσταλγικός. Η μουσική διαπερνά τις εποχές και επιβιώνει. Πάντα έπρεπε να αντιστέκεται στη μόδα, στην απλοποίηση, στην εκκοσμίκευση. Δεν είναι η πρώτη φορά που χάνεται μέσα στον θόρυβο του κόσμου.
Μέσα σ’ αυτό το τοπίο, υπάρχει ακόμη χώρος για τους κλασικούς συνθέτες; Και αν ναι, πού ακριβώς βρίσκεται αυτός ο χώρος;
Η κλασική μουσική δεν χρειάζεται χώρο στα μέσα -χρειάζεται εσωτερικό χώρο. Ποτέ δεν της άνηκε το «παρόν». Ζει σε έναν άλλο χρόνο που είναι βραδύς, γεμάτος μνήμη, γεμάτος σιωπή. Δεν επιβάλλεται. Περιμένει υπομονετικά να πάμε εμείς προς αυτήν.
Η μουσική έρχεται από αλλού, από μιαν άλλη διάσταση, από το σύμπαν, αν θέλετε. Δεν είναι απλώς ήχος· είναι μεταφυσική. Περνά μέσα από εμάς, μας προηγείται. Οι μεγάλοι συνθέτες δεν επινοούν -ακούν. Αντιλαμβάνονται κάτι που ήδη υπάρχει, αιωρούμενο σε έναν χώρο που δεν κατανοούμε πλήρως.
Ο χώρος της δεν μετριέται σε «μερίδιο αγοράς» ή προβολές. Τρυπώνει σε μια στιγμή σιωπής, σε μια αληθινή ακρόαση, σε ένα ρίγος ανεξήγητο. Είναι παρούσα κάθε φορά που ένας άνθρωπος νιώθει την ανάγκη για αλήθεια, για παρηγοριά ή για ανύψωση.
Έχει υπάρξει ποτέ μέρα στη ζωή σας εντελώς απαλλαγμένη από τη μουσική χωρίς να παίξετε ή να ακούσετε τίποτα;
Δεν νομίζω. Ακόμα και σε μέρες που δεν παίζω, που δεν ακούω συνειδητά τίποτα, η μουσική είναι παρούσα. Είτε το θέλω είτε όχι, συνεχίζει να ηχεί μέσα μου.
Στην πραγματικότητα, αυτές οι μέρες απόστασης είναι ζωτικές για μένα. Δεν είναι απουσία μα ανάσα. Στιγμές υποχώρησης που επιτρέπουν σε κάτι να αναγεννηθεί. Κι όταν επιστρέφω στο πιάνο, η μουσική συχνά αναδύεται με φρεσκάδα. Μερικές φορές είναι ακριβώς αυτές οι μέρες μακριά από το όργανο που γεννούν τις πιο λεπτές διαυγείες, τις πιο βαθιές ενοράσεις.
Έχω περάσει εβδομάδες χωρίς να αγγίξω το πιάνο -και μέσα μου ωρίμαζε ένα ολόκληρο έργο, σιωπηλά, σχεδόν χωρίς να το αντιλαμβάνομαι.
Τι θα ήταν πιο δύσκολο για εσάς: ένας κόσμος χωρίς καθόλου μουσική, ή ένας κόσμος γεμάτος κακή μουσική;
Ένας κόσμος σιωπής θα ήταν σαν εξορία. Αλλά ένας κόσμος γεμάτος κακή μουσική θα ήταν μια διαρκής επίθεση.
Η αληθινή μουσική γεννιέται από τη σιωπή, επιστρέφει σ’ αυτήν, εξαρτάται από αυτήν. Η σιωπή είναι γόνιμη. Η κακή μουσική, αντιθέτως, μας απομακρύνει από τον εαυτό μας.
Αγοράστε εισιτήρια για όλες τις κορυφαίες εκδηλώσεις στο inTickets.gr.
