Διάσκεψη της Γιάλτας: Οι στόχοι και οι διαπραγματεύσεις των τριών συμμάχων

Στις 11 Φεβρουαρίου του 1945, 80 χρόνια πριν από σήμερα και καθώς ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος όδευε προς το τέλος του, ολοκληρώθηκε η Διάσκεψη της Γιάλτας που κατέληξε στην ομώνυμη συμφωνία μεταξύ των μεγάλων Συμμάχων, μεταξύ, δηλαδή, των ΗΠΑ, της Σοβιετικής Ένωσης και της Μεγάλης Βρετανίας.

Γράφει ο Στάθης Ευσταθιάδης στο «ΒΗΜΑ» της 5ης Φεβρουαρίου 1995:

Οι συνθήκες

»[Στη] Διάσκεψη της Γιάλτας (…), οι Στάλιν, Ρούζβελτ και Τσόρτσιλ  έλαβαν αποφάσεις οι οποίες, παρ’ όλο που σε διάστημα μικρότερο των δύο ετών άρχισαν να αγνοούνται, έβαλαν τα θεμέλια του σημερινού κόσμου στην Ευρώπη.

(…)

»Δεν ήταν η πρώτη φορά που συναντιόνταν οι ηγέτες της Μεγάλης Συμμαχίας. Πριν από 14 μήνες είχαν συναντηθεί στην Τεχεράνη. Αλλά τώρα, στο τέλος του χειμώνα του 1944, το πολεμικό σκηνικό ήταν εντελώς διαφορετικό.

(…)

»Τον Ιανουάριο του 1945 η υπεροχή των συμμάχων έναντι των Γερμανών ήταν τρία προς ένα. Η ήττα της χιτλερικής Γερμανίας ήταν βέβαιη. Καιρός, λοιπόν, να ασχοληθούν οι νικητές και με τον κόσμο, την Ευρώπη πρωτίστως, που θα πρόβαλλε σε λίγο μέσα από τα ερείπια.

Τι ήθελε η κάθε δύναμη

Βρετανία

»Ποιος θα μπορούσε και πώς να εγγυηθεί την ειρήνη; Πώς θα γινόταν η ανοικοδόμηση της Ευρώπης και της Σοβιετικής Ένωσης; Το πρόβλημα απασχολούσε ιδιαίτερα τον Τσόρτσιλ, οποίος από τα μέσα του 1942 ακόμη είχα αντιληφθεί ότι για την Αγγλία “το τέλος αυτού του πολέμου θα είναι απογοητευτικό”.

(…)

»Ο Τσόρτσιλ έκρινε πως “έπρεπε τώρα να διευκρινισθούν τα πλέον άμεσα προβλήματα της μεταπολεμικής Ευρώπης”, όπως έγραψε στον Ρούζβελτ λίγο μετά τις συνομιλίες του με τον Στάλιν στη Μόσχα τον Οκτώβριου του 1944.

»Τότε και όχι στη Γιάλτα ο Τσόρτσιλ απέσπασε από τον Στάλιν το 90% της Ελλάδας για τη Βρετανία».

ΗΠΑ

(…)

»Ο Ρούζβελτ ήθελε να εξασφαλίσει τη σοβιετική συμμετοχή στον πόλεμο κατά της Ιαπωνίας που, όπως βεβαίωνε ο στρατηγός ΜακΑρθουρ, “ήταν αποφασισμένη να πολεμήσει ως τον τελευταίο άνδρα για κάθε σπιθαμή εδάφους (…) προκαλώντας στις δυνάμεις μας απώλειες δεκάδων χιλιάδων”.

»Με δεδομένο εξάλλου ότι στις ΗΠΑ υπήρχαν περί τα 5 εκατ. πολίτες πολωνικής καταγωγής στην πλειονότητα δημοκρατικοί, ο Ρούζβελτ ήθελε να “διευκρινισθούν οι ρωσικές προθέσεις” για τα σύνορα και την κυβέρνηση της Πολωνίας που είχε ήδη απελευθερωθεί από τις σοβιετικές δυνάμεις.

»Και βεβαίως ήθελε να συζητήσει με τους δύο συμμάχους του τη “δομή των μέσων ασφαλείας της ειρήνης”, όπως έγραψε στον Στάλιν στις 6 Δεκεμβρίου 1944.

Σοβιετική Ένωση

»Τον Στάλιν ενδιέφερε η εξασφάλιση των δυτικών συνόρων της ΕΣΣΔ από ενδεχόμενη μελλοντική απειλή μιας “αναγεννημένης Γερμανίας” στη διασφάλιση της ειρήνης στην Ευρώπη και “κάποιας μορφής διαβεβαίωση” εκ μέρους των συμμάχων του για την οικονομική και τεχνική βοήθειά τους στην ανοικοδόμηση της χώρας του».

Τι συζήτησαν

Έτσι λοιπόν «το μέλλον της Γερμανίας μετά το τέλος του πολέμου, που ήδη ήταν ορατό, τα γεωγραφικά όρια, ο πολιτικός προσανατολισμός και η ανόρθωση της Πολωνίας, και τα θεσμικά μέτρα για τη διασφάλιση της ειρήνης μετά τη βέβαιη πλέον νίκη των Συμμάχων ήταν τα κύρια θέματα που απασχόλησαν τους Τρεις Μεγάλους στη Γιάλτα».

(…)

Το πολωνικό ζήτημα

»Ο Τσόρτσιλ έδειξε να ενδιαφέρεται πρωτίστως για το Πολωνικό τονίζοντας ότι η Αγγλία εισήλθε το 1939 στον πόλεμο ακριβώς για την Πολωνία.

(…)

»Η “λύση” που δόθηκε αλλά και η όλη διαδικασία ως ότου αυτή επιτευχθεί δεν τον ικανοποίησε: η λύση αυτή “επρόκειτο να είναι η πρώτη από τις αιτίες που οδήγησαν στην κατάρρευση της Μεγάλης Συμμαχίας.

»Το “Πολωνικό” απασχόλησε του Τρεις Μεγάλους στις επτά από τις οκτώ συνεδριάσεις της διάσκεψης και αναφέρεται σε 17.000 λέξεις των πρακτικών της.

Εθνική διάσταση

»Το ζήτημα είχε την εθνική και την πολιτική του πλευρά. Η Σοβιετική Ένωση, το 1939 και με τη συμφωνία της με τον Χίτλερ, είχε καταλάβει σημαντικό τμήμα της ως τη λεγόμενη Γραμμή Κόρζον – τα ανατολικά σύνορα της χώρας που “υπέδειξε” τo 1920 o τότε άγγλος υπουργός Εξωτερικών λόρδος Κόρζον.

»Τώρα ο Στάλιν επέμενε ότι η “Πολωνία αποτελεί ζήτημα ζωτικό για τη Σοβιετική Ένωση”  και ότι για λόγους ασφαλείας της Ρωσίας αυτή η Γραμμή “με κάποιες τροποποιήσεις υπέρ της Πολωνίας” θα έπρεπε να είναι τα νέα ανατολικά σύνορα της Πολωνίας, η οποία “θα έπρεπε” να προωθηθεί προς τα δυτικά εντός της Γερμανίας. Ο Ρούζβελτ δεν είχε αντίρρηση και ο Τσόρτσιλ διετύπωσε μάλλον τυπικές επιφυλάξεις. Αντίθετα, και οι δύο ενδιαφέρονταν για την πολιτική πτυχή του “Πολωνικού”.

Πολιτική διάσταση

»Υπήρχαν δύο κυβερνήσεις στην πραγματικότητα, εκείνη που είχε σχηματιστεί στο Λονδίνο από έντονα αντισοβιετικούς πολιτικούς και στρατιωτικούς – την οποία αναγνώριζαν η Αγγλία και οι ΗΠΑ και στην οποία “έδωσαν όρκο πίστεως” περί τους 130.000 Ελεύθεροι Πολωνοί που πολεμούσαν μαζί με τους συμμάχους.

»Και υπήρχε και η λεγόμενη “ομάδα του Λουμπλίν” (κυβέρνηση της Βαρσοβίας την έλεγαν οι Ρώσοι όταν απελευθερώθηκε η πολωνική πρωτεύουσα και εγκαταστάθηκε εκεί – όρο τον οποίο επιμελώς απέφευγαν οι Τσόρτσιλ και Ρούζβελτ).

»Φυσικά, επρόκειτο περί “ανθρώπων του Κρεμλίνου”, οι οποίοι ωστόσο ασκούσαν διοίκηση στην Πολωνία και είχαν αρχίσει να οργανώνουν στρατό.

Τι συμφώνησαν

»Τελικώς, παρ’ όλες τις συζητήσεις και τις κατ’ ιδίαν συνομιλίες, δεν βρέθηκε στη Γιάλτα λύση του “Πολωνικού”. Aπλώς αναγνωρίστηκε η “αρχή των νέων συνόρων”, όπως το ήθελε ο Στάλιν και η “δέσμευση” να διευρυνθεί η ομάδα του Λουμπλίν με “πρόσωπα εθνικού κύρους” και “το συντομότερο δυνατόν να ενεργηθούν ελεύθερες εκλογές”.
(…)

Λήξη της διάσκεψης

»Οι ουσιαστικές συζητήσεις των Τριών Μεγάλων έληξαν αργά τη νύχτα της 11ης – η επόμενη αφιερώθηκε στην έγκριση της ιστορικής διακηρύξεως, η οποία επιβεβαίωνε την “αταλάντευτη θέληση και απόφαση” των Συμμάχων όχι μόνο “να συντρίψουν τη ναζιστική Γερμανία και την ιδεολογία της” αλλά και “να οικοδομήσουν, μετά τον πόλεμο, έναν κόσμο διασφαλισμένης ειρήνης και εγγυημένης ασφάλειας”.

»Σε επιμέρους κείμενα αναφέρονταν οι αποφάσεις για τον ΟΗΕ, την τιμωρία των εγκληματιών πολέμου, την Πολωνία κλπ. Πολλά θέματα ενδιαφέροντος δεν συζητήθηκαν καν και για άλλα πάρθηκαν μάλλον επιπόλαιες αποφάσεις».

Στο ίδιο φύλλο του «ΒΗΜΑΤΟΣ», αναδημοσιεύεται άρθρο της εφημερίδας «Le Monde», με τίτλο «Διάσκεψη αποτυχίας» στο οποίο ο δημοσιογράφος Αντρέ Φοντέν, μεταξύ άλλων αναφέρει:

«Τι απομένει από αυτή τη διάσκεψη (…); Τίποτε ή σχεδόν τίποτε, αν σκεφτούμε τον κύριο στόχο της, ένα στόχο τον οποίο οι μετέχοντες, συνάπτοντας συμμαχία μεταξύ τους, είχαν πιστέψει ότι είχαν επιτύχει πλήρως: τη διατήρηση, ad vitam aeternam (σ.σ. στην αιώνια ζωή) μετά την επίτευξη της ειρήνης, της σύμπνοιας των νικητών της ναζιστικής Γερμανίας.

»Πολλά, αν αντί για την πραγματικότητα μιας συντριπτικής αποτυχίας προτιμάμε την ασύγκριτη δύναμη του μύθου. Παρ’ ότι το αντίθετο έχει αποδειχθεί εκατό χιλιάδες φορές, όλοι – απλοί πολίτες ή αρχηγοί κρατών – επιμένουν να πιστεύουν οι τρεις ηλικιωμένοι κύριοι, που συναντήθηκαν στην ακτή της Μαύρης Θάλασσας, μοιράστηκαν ένα ωραίο πρωινό μεταξύ τους τον κόσμο και ότι, για κάποια μυστηριώδη αιτία, η συμφωνία τους ξέφυγε από τον κανόνα που καταδικάζει συνήθως σε πρόωρο θάνατο και τις πιο σοβαρές συνθήκες και διατηρήθηκε επί δεκαετίες ολόκληρες.

Αποτυχία

»Ωστόσο ισχύει για τη συνθήκη της Γιάλτας ό,τι και για όλες τις άλλες: το μελάνι του δεν έχει καλά καλά στεγνώσει όταν έχουν κιόλας παραβιαστεί. Αρκεί να προσέξει κανείς την αλλαγή του τόνου του Τσόρτσιλ:

»“Φέρνω από  την Κριμαία”, δήλωνε στις 27 Φεβρουαρίου του 1945 στο Κοινοβούλιο, “την εντύπωση ότι ο στρατάρχης Στάλιν και οι σοβιετικοί ιθύνοντες επιθυμούν να ζήσουν σε ένα κλίμα έντιμης φιλίας και ισότητας με τις δυτικές δημοκρατίες. Πιστεύω επίσης ότι σέβονται τις συμφωνίες τους”.

»Σε δεκαπέντε μέρες όμως θα αλλάξει γνώμη: “Bρισκόμαστε”, γράφει στις 13 Μαρτίου στον Ρούζβελτ, “μπροστά σε μια τεράστια αποτυχία, μια πλήρη κατάρρευση των όσων συμφωνήθηκαν στη Γιάλτα”».