Ο μεγάλος αιρετικός Νικόλαος Κάλας

Ηταν ο υπερρεαλιστής ποιητής για τον οποίο ο Ελύτης είχε γράψει ότι «για τα στρατολογικά γραφεία της πνευματικής μας ζωής, ο Νικόλαος Κάλας έχει κηρυχθεί ανυπότακτος εδώ και πολλά χρόνια». Ηταν ο τεχνοκριτικός στον οποίο το περιοδικό «Life» αφιέρωνε πολλές εικονογραφημένες σελίδες με αποσπάσματα από την εργασία του για το μυστηριακό ζωγραφικό τρίπτυχο του Ιερώνυμου Μπος, «Ο κήπος των επίγειων απολαύσεων», τη δεκαετία του ’50. Οταν έγραφε ποίηση, ήταν ο Νικήτας Ράντος· όταν έγραφε τεχνοκριτικές, ήταν ο Μ. Σπιέρος. Οταν άφησε την Ελλάδα πίσω του και εγκαταστάθηκε τελικά στη Νέα Υόρκη το 1940, ο αγγλόφωνος κόσμος τον γνώρισε ως Nicolas Calas. Ο κατά κόσμον Νικόλαος Καλαμάρης (1907-1988), ο μεγάλος αιρετικός της Γενιάς του ’30 ο οποίος είναι ελάχιστα γνωστός στη χώρα μας, υπήρξε επιπλέον και επιμελητής εκθέσεων. Μάλιστα ήδη από το 1947 είχε συνεργαστεί με την γκαλερί Hugo του Ιόλα και ανεδείκνυε καλλιτέχνες στην αιχμή της πρωτοπορίας, όπως ο Ρομπέρτο Μάτα.

«Πολλαπλά» έργα

Το 1975 επιμελήθηκε το πορτφόλιο «Mirrors of the Mind» («Καθρέφτες του νου») μαζί με τη Μάριαν Γκούντμαν της ομώνυμης γκαλερί στη Νέα Υόρκη με «πολλαπλά» έργα 11 καλλιτεχνών, όπως οι Γιόζεφ Μπόις, Ρίτσαρντ Χάμιλτον, Ρόι Λιχνενστάιν, Μπρους Νάιμαν. Δύο χρόνια αργότερα την παρουσίαζε και στην Αθήνα, στην γκαλερί Ζουμπουλάκη, στο πλαίσιο της διεθνούς περιοδείας της. Η επιλογή δεν ήταν τυχαία, η φιλία του με τους ιδιοκτήτες της ήταν βαθιά και διήρκεσε πολλά χρόνια, όπως το μαρτυρούν οι επιστολές που έστελνε ως το τέλος στο ζεύγος του Τάσου και της Πέγκυς, αλλά και το γεγονός ότι χρησιμοποίησε μια φωτογραφία που είχε τραβήξει ο Τάσος Ζουμπουλάκης στην οδό Σόλωνος για το εξώφυλλο της ποιητικής του συλλογής «Οδός Νικήτα Ράντου» (εκδόσεις Ικαρος, 1977). Ορισμένες από αυτές τις επιστολές συγκαταλέγονται στο υλικό της έκθεσης «Restructuring the Mirrors of the Mind by Nicolas Calas» («Ανασκευάζοντας τους καθρέφτες του νου του Νικόλαου Κάλας»), η οποία διοργανώνεται από τη Δάφνη Ζουμπουλάκη με αφορμή τη συμπλήρωση σχεδόν 40 χρόνων από την πρώτη της παρουσίαση. Σε αυτή θα παρατεθεί υλικό από τη Βιβλιοθήκη των Βορείων Χωρών όπου έχει περιέλθει το αρχείο του Κάλας απ’ όταν το δώρισε η σύζυγός του Ελενα στο Μουσείο Louisiana της Κοπεγχάγης, το οποίο έχουν επιμεληθεί οι ιστορικοί τέχνης Ειρήνη Μαρινάκη, Κωνσταντίνος Στεφανής και ο εικαστικός Κύριλλος Σαρρής. Η έκθεση όμως έχει πρωτίστως εικαστικό χαρακτήρα. Στην γκαλερί θα επανεκτεθεί το portfolio του Κάλας, μαζί με μια σειρά έργων που πραγματεύονται την αντανάκλαση από καλλιτέχνες όπως οι Takis, Νικόλαος Κάλας, Νίκος Τρανός, η τελευταία σε επιμέλεια Δάφνης Ζουμπουλάκη και Νίκης Παπασπύρου. «Ο Κύριλλος Σαρρής μάλιστα αναδημιουργεί το σκάκι από καθρέφτες και ποτήρια κρασιού, ένα έργο του Κάλας μαζί με τον Αντρέ Μπρετόν το οποίο είχε παρουσιαστεί στην έκθεση του 1944 “The Imagery of Chess” με διοργανωτές τους Μαρσέλ Ντισάν, Μαξ Ερνστ και Τζούλιαν Λεβί» εξηγεί η Δάφνη Ζουμπουλάκη.

Μυθικός επαναστάτης

Η έκθεση γίνεται η αφορμή για να έρθει στο προσκήνιο ένας παραγνωρισμένος πνευματικός άνθρωπος που έγραψε απρόσκοπτα «εισαγωγικά κείμενα για εκθέσεις, άρθρα σε περιοδικά όπως τα “Partisan Review”, “View”, “Art International”, “Art Forum” απ’ όταν πήγε στην Αμερική μέχρι το τέλος της ζωής του. Εκανε μια παύση τη δεκαετία του ’50 εξαιτίας του μακαρθισμού, γιατί μπήκε στο στόχαστρο αφενός επειδή η σύζυγός του Ελενα είχε καταγωγή από τη Ρωσία, αφετέρου επειδή είχε τις δικές του τροτσκιστικές καταβολές. Δεν είχε σπουδάσει Ιστορία Τέχνης, όπως εξάλλου ούτε και ο Γκρίνμπεργκ. Δεν έπαιζε ρόλο εκείνη την εποχή, εξάλλου ο λόγος είναι εκείνος που έχει τη μεγαλύτερη σημασία» εξηγεί η Ειρήνη Μαρινάκη. Μια γοητευτική όσο και αντιδραστική προσωπικότητα που είχε «κάτι από τους μυθικούς επαναστάτες του ρομαντισμού των αρχών του αιώνα, κι ας θύμιζε, όπως έγραφε, τους μποέμ, τους εστέτ, κι ας μην είχε στις ιδέες τίποτα κοινό μαζί τους. Η πρόκληση προς τα πάντα τούς ταύτιζε» έγραφε ο Ηλίας Βενέζης το 1954. Η συνάντησή του με τις αθεράπευτες ελληνικές παθογένειες αναπόφευκτα θα ήταν εκρηκτική.

Από τα 14 του ο Νικόλαος Καλαμάρης, γιος εφοπλιστή με τεράστια περιουσία, απόγονος του Μπότσαρη από την πλευρά της μητέρας του, ερχόταν σε οξεία αντιπαράθεση με τον πατέρα του γιατί εκείνος αρνούνταν να αφήσει πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία να κατασκηνώσουν στην αυλή του σπιτιού τους. Το σπίτι ήταν Πανεπιστημίου και Κριεζώτου, δυο βήματα από το Παλάτι, μέσα στο οποίο ήταν συχνότατος επισκέπτης με τους γονείς του, και η σύγκρουση προοιωνιζόταν τη ρήξη με τους οικογενειακούς δεσμούς και την ηθελημένη αυτοεξορία. Δεν ήταν βέβαια η απεγνωσμένη προσπάθεια αποκοπής από το παρελθόν ή η δικτατορία του Μεταξά οι μόνοι λόγοι που τον οδήγησαν δίχως την οικονομική συνδρομή της οικογένειάς του σε Παρίσι, Λισαβόνα και εν τέλει οριστικά στη Νέα Υόρκη το 1940.

«Εστίες πυρκαγιάς»

Απόφοιτος Νομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών με φίλους του τον Γιώργο Θεοτοκά και τον Ανδρέα Εμπειρίκο είχε απογοητευθεί από το στενό εύρος ορίζοντα των πνευματικών ανθρώπων της χώρας. Από το 1930 είχε αρχίσει να δημοσιεύει ποιήματα σε ελεύθερο στίχο και να μεταφράζει τον άγνωστο τότε στην Ελλάδα Ελιοτ, καθώς και τον Αραγκόν, ενώ ήταν ο πρώτος που στήριξε το έργο του Καβάφη όταν ο Παλαμάς το πολεμούσε λυσσαλέα. Στο Παρίσι έγραψε τη θεωρητική μελέτη «Foyers d’Incendie» («Εστίες πυρκαγιάς»), ένα βιβλίο χάρη στο οποίο ο Αντρέ Μπρετόν τον συγκαταλέγει στους σημαντικούς θεωρητικούς υπερρεαλιστές αλλά στην Ελλάδα αγνοήθηκε. Ο μαρξιστής Κάλας συνεργάστηκε και με λογοτεχνικά περιοδικά της Αριστεράς («Νέοι Πρωτοπόροι», «Νέα Επιθεώρηση»), όμως όταν επικράτησε ο σοσιαλιστικός ρεαλισμός ο μοντερνισμός του απορρίφθηκε ως μη συμβατός με το αισθητικό δόγμα της παράταξης. Οι Ελληνες ανακάλυψαν το έργο του μετά τη μεταπολίτευση, αν και η επιμελητική του ενασχόληση εξακολουθεί να παραμένει ελάχιστα γνωστή, κάτι που δεν αρμόζει σε ένα πνεύμα με τη δική του ακτινοβολία.

πότε & πού:

«Ανακατασκευάζοντας τους καθρέφτες του νου» στην γκαλερί Ζουμπουλάκη από 20/10 ως 9/11. Συνέδριο στην ΑΣΚΤ. Στις 21-22/10 διοργανώνεται ένα αφιέρωμα στον Κάλας με τίτλο «Regarding Nicolas Calas» στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών. Περιλαμβάνει διεθνές συνέδριο με σκοπό να αποτιμηθεί η συνολική προσφορά του Κάλας και έκθεση (21-27/10) με εικαστικές εγκαταστάσεις ελλήνων καλλιτεχνών όπως οι Νίνα Παπακωσταντίνου, Εύα Στεφανή, Κωνσταντίνος Χατζηνικολάου, μεταξύ άλλων, οι οποίες βασίζονται σε πρωτογενή έρευνα στο αρχείο του Κάλας. Ταυτόχρονα θα παρουσιαστεί τμήμα αυτού του αρχείου, ενώ θα πραγματοποιηθούν και εργαστήρια ανοιχτά στο ευρύ κοινό. Διοργανωτές είναι οι ιστορικοί τέχνης Ειρήνη Μαρινάκη και Κωνσταντίνος Στεφανής, η εικαστικός Τερέζα Παπαμιχάλη και οι ακαδημαϊκοί Σταματίνα Δημακοπούλου και Βασιλική Κολοκοτρώνη.«Regarding Nicolas Calas», συμπόσιο στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών, Πειραιώς 256, 21-22/10. Περισσότερες πληροφορίες www.regardingnicolascalas.net.