Την ώρα που χιλιάδες πρόσφυγες έρχονται στην Ευρώπη για να ξεφύγουν από τη φρίκη του πολέμου, και πολλοί πεθαίνουν καθ’ οδόν, μια διαφορετικού είδους τραγωδία εκτυλίσσεται σε πολλά από τα νεότερα κράτη –μέλη της ΕΕ. Τα κράτη αυτά, γνωστά ως «Ανατολική Ευρώπη», περιλαμβανομένης της χώρας καταγωγής μου, της Πολωνίας, έδειξαν ότι είναι μισαλλόδοξα, ανελεύθερα, ξενοφοβικά και ανίκανα να θυμηθούν το πνεύμα αλληλεγγύης που τα οδήγησε προς την ελευθερία πριν από ένα τέταρτο του αιώνα.
Οι κοινωνίες των ίδιων αυτών κρατών, πριν και μετά την πτώση του κομμουνισμού, φώναζαν υπέρ της «επιστροφής στην Ευρώπη» δηλώνοντας υπερήφανα ότι μοιράζονται τις ευρωπαϊκές αξίες. Από το 1989 _ και ιδίως μετά το 2004, όταν εντάχθηκαν στην ΕΕ _ ωφελήθηκαν με τεράστια ποσά από τα ταμεία συνοχής και τα διαρθρωτικά ταμεία της ΕΕ. Σήμερα αρνούνται να συμβάλλουν στο ελάχιστο για να λυθεί η μεγαλύτερη κρίση προσφύγων που αντιμετωπίζει η Ευρώπη από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Η κυβέρνηση της Ουγγαρίας κακομεταχειρίστηκε χιλιάδες πρόσφυγες μπροστά στα μάτια όλου του κόσμου. Ο πρωθυπουργός Βίκτορ Ορμπάν επιμένει ότι οι πρόσφυγες δεν είναι ευρωπαϊκό πρόβλημα αλλά γερμανικό.
Στην Πολωνία, χώρα 40 εκατ. κατοίκων, η κυβέρνηση δέχθηκε αρχικά να φιλοξενήσει 2.000 πρόσφυγες _ αλλά μόνο Χριστιανούς. Η Σλοβακία έθεσε παρόμοιο όρο. Πολωνός δημοσιογράφος υποστήριξε ότι οι πρόσφυγες δεν είναι πρόβλημα της Ανατολικής Ευρώπης διότι οι χώρες αυτές δεν συμμετείχαν στην απόφαση να βομβαρδιστεί η Λιβύη (ούτε η Γερμανία συμμετείχε στην απόφαση αυτή).
Δεν έχουν αίσθηση ντροπής οι Ανατολικοευρωπαίοι; Επί αιώνες, οι πρόγονοί τους μετανάστευαν μαζικά αλλά σήμερα η άκαρδη συμπεριφορά και η σκληρή ρητορική των ηγετών τους παίζουν με το λαϊκό αίσθημα.
Η ρίζα αυτής της ανατολικοευρωπαϊκής στάσης βρίσκεται στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι Πολωνοί, που δικαίως υπερηφανεύονται για την αντίσταση της κοινωνίας τους κατά των Ναζί, στην πραγματικότητα σκότωσαν περισσότερους εβραίους απ’ όσους οι Γερμανοί στη διάρκεια του πολέμου. Αν και οι καθολικοί της Πολωνίας τράβηξαν τα πάνδεινα στη ναζιστική κατοχή, δεν έδειξαν συμπόνια προς τα απόλυτα θύματα των Ναζί. Σύμφωνα με τον Γιόζεφ Μάκιεβιτς, ένα συντηρητικό αντικομμουνιστή πολωνό συγγραφέα με άμεμπτα πατριωτικά αισθήματα, «στη διάρκεια της κατοχής δεν υπήρχε κυριολεκτικά ούτε ένας άνθρωπος που να μην έχει ακούσει τη φράση ότι “Το μοναδικό πράγμα που έκανε σωστά ο Χίτλερ ήταν ότι εξολόθρευσε τους εβραίους”. Αλλά κανείς δεν συζητούσε ανοιχτά γι’ αυτό».
Υπήρχαν βεβαίως Πολωνοί που βοήθησαν εβραίους στον πόλεμο. Ενήργησαν όμως από μόνοι τους, ενάντια στις επικρατούσες κοινωνικές νόρμες. Ήταν «απροσάρμοστοι» οι οποίοι, πολύ μετά το τέλος του πολέμου, συνέχιζαν να κρύβουν τον ηρωισμό τους από τους γείτονές τους από τον φόβο μήπως εξοστρακιστούν και απομονωθούν.
Όλες οι ευρωπαϊκές κοινωνίες υπό κατοχή ήταν συνένοχες σε κάποιο βαθμό στην προσπάθεια των Ναζί να καταστρέψουν τους εβραίους. Αλλά η κατάσταση ήταν χειρότερη στην Ανατολική Ευρώπη λόγω του μεγάλου αριθμού εβραίων στην περιοχή και της απαράμιλλης στυγνότητας της ναζιστικής κατοχής.
Όταν τελείωσε ο πόλεμος, η Γερμανία _ λόγω της πολιτικής αποναζιστοποίησης των νικητών και των ευθυνών που έφεραν οι Γερμανοί για το Ολοκαύτωμα _ δεν είχε άλλη επιλογή παρά να αντιμετωπίσει το δολοφονικό παρελθόν της. Η διαδικασία αυτή ήταν μακρά και επίπονη αλλά η γερμανική κοινωνία, έχοντας επίγνωση των ιστορικών της παραπτωμάτων, έγινε ικανή να αντιμετωπίζει ηθικές και πολιτικές προκλήσεις όπως εκείνες που τίθενται από τις ροές των προσφύγων σήμερα. Και η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ ενήργησε ηγετικά στο ζήτημα, ντροπιάζοντας όλους τους ηγέτες της Ανατολικής Ευρώπης.
Η Ανατολική Ευρώπη, αντίθετα, δεν έχει ακόμη συμβιβαστεί με το δολοφονικό παρελθόν της. Μόνο όταν το κάνει θα μπορέσουν οι λαοί της να αναγνωρίσουν την υποχρέωσή τους να σώζουν όσους δραπετεύουν από τον πόλεμο.
*Ο κ. Jan T. Gross είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πρίνστον
