Θα μπορούσε να είναι το Ελντοράντο της Μεσογείου. Η Λιβύη είναι δέκατη παγκοσμίως σε αποθέματα πετρελαίου και με τεράστιες δυνατότητες να αναπτύξει τον τουρισμό της. Από αυτή τη «χώρα των Λωτοφάγων», καθώς υποστηρίζουν οι ομηριστές, με έκταση 1.759.540 τετραγωνικών χιλιομέτρων, και ποιοι δεν πέρασαν! Καρχηδόνιοι, Φοίνικες, Ελληνες, Ρωμαίοι, Βυζαντινοί, Βάνδαλοι, Αραβες. Τα σκεφτόμουν καθώς επέστρεφα έπειτα από μία εβδομάδα παραμονής στη χώρα. Αλλά ποιος τουρισμός;
Επισκέφθηκα τη Λιβύη καλεσμένος από το Ιταλικό Πολιτιστικό Ινστιτούτο για να συμμετάσχω σε μια σειρά αναγνώσεις σε τέσσερις πόλεις μαζί με άλλους τρεις καλεσμένους από την Ιταλία, την Ισπανία και τις ΗΠΑ και αρκετούς ντόπιους. Την ημέρα όμως της αναχώρησής μου από το αεροδρόμιο της Ρώμης για την Τρίπολη το αεροδρόμιο της λιβυκής πρωτεύουσας χτυπήθηκε από δύο ρουκέτες και η πτήση αναβλήθηκε για την επομένη.
Αγρια ερημιά
Ημουν έτοιμος να ακυρώσω το ταξίδι. Ευτυχώς δεν το έκανα. Δεν σου προσφέρεται κάθε μέρα η ευκαιρία να ακολουθήσεις τον δρόμο των καραβανιών από την Τρίπολη στο Γκαντάμες, όπως προέβλεπε το πρόγραμμα, να κοιμηθείς στην έρημο σε σκηνή, να δεις πόλεις και χωριά μέσα στην άγρια ερημιά και, κυρίως, να γνωρίσεις τους ευγενικούς ανθρώπους αυτής της χώρας που για την ασφάλειά σου θα έδιναν και τη ζωή τους.
Ηθελα βέβαια να δω το Γκαντάμες, τον σταθμό των καραβανιών στον οποίο μια φορά κι έναν καιρό εισέρχονταν κάθε μέρα περί τις 2.000 καμήλες. Οχι τόσο τη νέα όσο την παλιά πόλη που έχει κηρυχθεί διατηρητέα από την UNESCO και αναστηλώνεται. Ηθελα να περάσω από τις οάσεις και να διασχίσω τη λιβυκή έρημο που στο υπέδαφός της υπάρχει μια τεράστια λίμνη πετρελαίου και φυσικού αερίου. Κι ακόμη περισσότερο: ήθελα να δω τα τεκμήρια της εξέγερσης εναντίον του Καντάφι το 2011. Και ίσως να καταλάβω πώς ένας δικτάτορας που κατέλαβε την εξουσία στα είκοσι επτά του κατάφερε να τη διατηρήσει επί σαράντα δύο ολόκληρα χρόνια βυθίζοντας τον λαό του στην παρακμή και τον φόβο.
Για τους Λίβυους όμως το ερώτημα είναι απαντημένο εδώ και πολύ καιρό.
«Γιατί απορείς;» μου είπε κάποιος. «Η Δύση τον κράτησε όσο της ήταν χρήσιμος –για να μη σου πω ότι τον έφερε και στην εξουσία. Και όταν της ήταν άχρηστος πλέον, τον πέταξε σαν στυμμένη λεμονόκουπα».
Εξουσία των όπλων
Καλεσμένοι και Λίβυοι επιβιβαστήκαμε σε πέντε τζιπ από την Τρίπολη για την πόλη Ρουσβάν και τα βουνά Ναφούσα, μια περιοχή που η συμβολή της υπήρξε αποφασιστική στην εξέγερση εναντίον του Καντάφι. Αυτοί οι περήφανοι άνθρωποι, Βερβερίνοι πολλοί απ’ αυτούς, συγκράτησαν 600 τεθωρακισμένα άρματα του Καντάφι και πολλά τα κατέστρεψαν. Εβλεπες ακόμη κάποια στις άκρες των δρόμων.
Οι έλεγχοι καθ’ οδόν ήταν συνεχείς και διεξάγονταν από πολιτοφύλακες. Δεν υπάρχει σύστημα κεντρικής διοίκησης όσον αφορά την ασφάλεια και την αστυνόμευση στη Λιβύη. Η κυβέρνηση προσπαθεί να εντάξει τις πολιτοφυλακές σε ένα κεντρικό σύστημα ασφάλειας αλλά εκείνες αρνούνται. Οι συγκρούσεις μεταξύ τους είναι καθημερινό φαινόμενο που οι κάτοικοι το έχουν συνηθίσει. Η πραγματική εξουσία βρίσκεται στα όπλα, γι’ αυτό και δεν είναι παράξενο που σε κάθε σπίτι υπάρχει ένα τουλάχιστον Καλάσνικοφ.
Ο Καντάφι αντί να αναπτύξει τη χώρα με τον πακτωλό των χρημάτων που έφερνε το πετρέλαιο αγόραζε όπλα και τα μοίραζε στις διάφορες φατρίες προκειμένου να τις έχει με το μέρος του και να τις ελέγχει. Ετσι, όταν ο λαός στράφηκε μαζικά εναντίον του, το ευκολότερο πράγμα ήταν να βρει κανείς ένα ντουφέκι. Τα πλήθη μπήκαν και λεηλάτησαν τις κατά τόπους αποθήκες πολεμικού υλικού και τώρα δεν είναι διατεθειμένα να τα επιστρέψουν γιατί δεν ξέρουν σε τι χέρια θα πέσουν.
«Η αγωνία μας είναι να μη διχοτομηθεί η Λιβύη» μου είπε ένας ντόπιος. «Το πρόβλημα δεν είναι τόσο οι τοπικές φατρίες και οι πολιτοφυλακές. Αν βεβαιωθούν πως τα όπλα δεν θα πέσουν σε λάθος χέρια, κάποια στιγμή θέλοντας – δεν θέλοντας θα τα παραδώσουν. Ο κίνδυνος είναι η Αδελφότητα των Μουσουλμάνων, που η έδρα της δύναμής τους είναι η Βεγγάζη, γιατί κατέχουν το μεγαλύτερο μέρος του βαρέος οπλισμού. Τόσο αυτού που έπεσε στα χέρια τους όταν διαλύθηκε ο στρατός του Καντάφι όσο και εκείνου που τους προμήθευσαν οι Δυτικοί. Βέβαια, τον στρατό ευτυχώς δεν τον ελέγχουν όπως θα ήθελαν, για τούτο κι επιτίθενται και δολοφονούν συνεχώς αξιωματικούς. Γι’ αυτούς δεν υπάρχει Λιβύη, Αλγερία, Αίγυπτος ή Τυνησία. Υπάρχει μόνο μια χώρα που λέγεται Ισλάμ. Και το Ισλάμ πρέπει να ενωθεί».
«Κι έπειτα να κηρύξει τον πόλεμο εναντίον των απίστων της Δύσης» είπα.
«Μα τον έχει ήδη κηρύξει. Αλλά αν ενωθεί το Ισλάμ, όπως το φαντάζονται, τότε πιστεύουν ότι μπορούν να τον κερδίσουν».
«Δεν τους θέλουν»
Καθόμασταν δίπλα-δίπλα στο τζιπ. Μου έδειξε ένα σύνθημα στα αραβικά, στον τοίχο κάποιου σπιτιού, καθώς διασχίζαμε ένα χωριό.
«Είναι εναντίον των ισλαμιστών. Ο κόσμος δεν τους θέλει» είπε.
«Και οι ιμάμηδες;»
«Αυτοί, δυστυχώς, όχι, τουλάχιστον οι περισσότεροι».
Πώς θα στερεωθεί ένα κοσμικό κράτος, όταν οι γάμοι είναι προσυμφωνημένοι, όταν εκτός από τα μεγάλα αστικά κέντρα στην υπόλοιπη χώρα οι γυναίκες φορούν φερετζέ, όταν για να παντρευτεί κάποιος του στοιχίζει πάνω από 20.000 δολάρια, όταν δεν υπάρχουν μεικτά σχολεία, η κατανάλωση οινοπνευματωδών απαγορεύεται και σύνορα στην ουσία δεν υπάρχουν;
Το βράδυ κοιμηθήκαμε σαν πρόσκοποι κατάχαμα, έξω από τη Ρουσβάν, πρώτη στάση του ταξιδιού μας, σε ένα σπίτι χτισμένο κάτω από τη γη. Μαζί μας και ο διευθυντής του Ιταλικού Ινστιτούτου και ο πρέσβης της Λιβύης στη Μαδρίτη, τον οποίο το κανταφικό καθεστώς τον φυλάκισε για δέκα χρόνια. Γέλασα καθώς προσπάθησα να φανταστώ πώς θα αντιδρούσαν κάποιοι δικοί μας διπλωμάτες, έστω και με την ιδέα και περάσουν μια νύχτα σε έναν παρόμοιο «τάφο του Τουταγχαμόν», στο μέσον του πουθενά.
Την επομένη θα διασχίζαμε την έρημο.
Στην έρημο
Γκαντάμες, παγκόσμια κληρονομιά
Η λιβυκή έρημος σε τούτη τη νοτιοδυτική πλευρά της χώρας δεν έχει σχέση με την κλασική εικόνα των αμμόλοφων και του ανέμου που σηκώνει σύννεφα σκόνης. Είναι μια απέραντη επίπεδη ερημιά όπου δεν βλέπεις τίποτε άλλο εκτός από κάποιους θάμνους εδώ κι εκεί και κάτι θλιβερά μικρά δέντρα. Πινακίδες δεν υπάρχουν πουθενά και το να χαθείς είναι το ευκολότερο πράγμα στον κόσμο.
Γκαντάμες, παγκόσμια κληρονομιά
Η λιβυκή έρημος σε τούτη τη νοτιοδυτική πλευρά της χώρας δεν έχει σχέση με την κλασική εικόνα των αμμόλοφων και του ανέμου που σηκώνει σύννεφα σκόνης. Είναι μια απέραντη επίπεδη ερημιά όπου δεν βλέπεις τίποτε άλλο εκτός από κάποιους θάμνους εδώ κι εκεί και κάτι θλιβερά μικρά δέντρα. Πινακίδες δεν υπάρχουν πουθενά και το να χαθείς είναι το ευκολότερο πράγμα στον κόσμο.
Οταν φτάσαμε στο φυλάκιο όπου θα περνούσαμε το βράδυ, είχε αρχίσει να σουρουπώνει. Είχε πηγάδι, ένα παράπηγμα στο οποίο έμεναν οι πολιτοφύλακες, δύο τεράστιες τέντες στις οποίες θα κοιμόμασταν, ενώ στην αυλή περιφέρονταν κότες και πετεινοί ασυνήθιστα πολλοί. Οι πετεινοί είναι απαραίτητοι, έμαθα, γιατί τρώνε όποιον σκορπιό τολμήσει να πλησιάσει στην αυλή. Κοντά στο πηγάδι υπήρχε κι ένας περιστεριώνας.
Οι πολιτοφύλακες έψηναν κρέατα στα κάρβουνα. Νύχτωνε, τα άστρα και το φεγγάρι είχαν βγει στον ουρανό, από τον περιστεριώνα τα περιστέρια σηκώνονταν κάθε τόσο κι έγραφαν έναν κύκλο γύρω από το παράπηγμα και η ησυχία ήταν τέτοια που ακουγόταν κι ο παραμικρότερος ψίθυρος. Στις τέσσερις μετά τα μεσάνυχτα μας ξύπνησαν τα επανειλημμένα κικιρίκου ενός ατίθασου πετεινού, που οι πολιτοφύλακες σηκώθηκαν και τον κυνήγησαν. Εκείνος όμως ύστερα από δέκα λεπτά επέστρεψε κι επανέλαβε τα ίδια. Ξυπνάτε, τεμπέληδες.
Φτάσαμε στο Γκαντάμες το μεσημέρι. Πριν πάμε στο ξενοδοχείο επισκεφθήκαμε την παλιά πόλη, έναν εντυπωσιακό περιτειχισμένο παλιό οικισμό από διώροφα σπίτια χτισμένα το ένα δίπλα στο άλλο. Φοίνικες εδώ κι εκεί, μπάζα, μια μικρή λιμνούλα όπου κολυμπούσαν βατράχια. Η πόλη είναι ακατοίκητη αλλά μόλις αποπερατωθεί η αναστήλωσή της θα λειτουργεί ως μουσείο.
Γευματίσαμε καθισμένοι σταυροπόδι στο εσωτερικό ενός σπιτιού που ήταν κάπως διατηρημένο, περιπλανηθήκαμε μέσα από τα στενά δρομάκια, σαν κι αυτά που συναντά κανείς όχι μόνο στην Ανατολή αλλά και στις μεσαιωνικές πόλεις της Ευρώπης, μπήκαμε στα σπίτια κι ανεβήκαμε από τον πάνω όροφο σε μια ταράτσα. Οταν η πόλη κατοικούνταν, οι άνδρες απαγορευόταν να ανεβούν στις ταράτσες των σπιτιών, που βρίσκονται κολλητά η μία δίπλα στην άλλη. Ετσι επικοινωνούσαν, πάνω από τις ταράτσες, οι γυναίκες μεταξύ τους και πήγαιναν από το ένα σπίτι στο άλλο χωρίς να φαίνονται.
Η νέα πόλη είναι από τις λίγες στη χώρα που έχουν καλή ρυμοτομία. Με την πρώτη ματιά καταλαβαίνεις ότι εδώ οι κάτοικοι είναι ευκατάστατοι. Τα σπίτια, τα τζαμιά, όλα περιποιημένα και πολλά από αυτά πολυτελέστατα. Γκαντάμες θα πει σταθμός των καραβανιών. Εδώ παλαιότερα ανθούσε το εμπόριο με την υπόλοιπη Αφρική.
Αλλά τα ήθη είναι αυστηρά. Το βράδυ σε ένα μικρό αμφιθέατρο παρακολουθήσαμε παράσταση με μουσική και αφρικανικούς χορούς. Τους ρόλους των γυναικών τούς έπαιζαν άνδρες.
«Τι συμβαίνει;» ρώτησα.
«Α, τίποτε. Κάτι φατρίες ξεκαθαρίζουν τους λογαριασμούς τους» μου είπαν.
«Θα σκοτωθούν άνθρωποι;».
«Πολύ πιθανόν. Αλλά δεν πά’ να σκοτωθούν. Αυτά συμβαίνουν κάθε μέρα. Πριν από λίγο καιρό ήταν χειρότερα. Τα βράδια δεν μπορούσες να κοιμηθείς από τους συνεχείς πυροβολισμούς».
Στη Ναλούτ και στην Τρίπολη
Δεν πά’ να σκοτωθούν. Αυτά συμβαίνουν κάθε μέρα
Στη Ναλούτ συνάντησα μερικούς από τους πρωταγωνιστές της εξέγερσης εναντίον του Καντάφι. Η πόλη και η περιοχή έχουν παράδοση ετών στον αγώνα εναντίον της δικτατορίας. Δεκάδες ακτιβιστές από το παρελθόν φυλακίστηκαν, πολλοί εκτελέστηκαν και για την τύχη τους δεν έμαθε τίποτε κανείς στον έξω κόσμο πριν από την ανατροπή του δικτάτορα. Τοπικές εξεγέρσεις συνέβαιναν εδώ από την αρχή ακόμη που επεβλήθη το καθεστώς του Καντάφι. Τώρα οι απόγονοι τιμούν τους μάρτυρες και προβάλλουν ντοκιμαντέρ για τη ζωή τους. Εξω από την πόλη έχουν στήσει ένα μνημείο εις ανάμνηση του αγώνα. Ενα πελώριο μισοκατεστραμμένο τανκ με το πυροβόλο του μπροστά, ένα «κατάλοιπο» θανάτου.
Δεν πά’ να σκοτωθούν. Αυτά συμβαίνουν κάθε μέρα
Στη Ναλούτ συνάντησα μερικούς από τους πρωταγωνιστές της εξέγερσης εναντίον του Καντάφι. Η πόλη και η περιοχή έχουν παράδοση ετών στον αγώνα εναντίον της δικτατορίας. Δεκάδες ακτιβιστές από το παρελθόν φυλακίστηκαν, πολλοί εκτελέστηκαν και για την τύχη τους δεν έμαθε τίποτε κανείς στον έξω κόσμο πριν από την ανατροπή του δικτάτορα. Τοπικές εξεγέρσεις συνέβαιναν εδώ από την αρχή ακόμη που επεβλήθη το καθεστώς του Καντάφι. Τώρα οι απόγονοι τιμούν τους μάρτυρες και προβάλλουν ντοκιμαντέρ για τη ζωή τους. Εξω από την πόλη έχουν στήσει ένα μνημείο εις ανάμνηση του αγώνα. Ενα πελώριο μισοκατεστραμμένο τανκ με το πυροβόλο του μπροστά, ένα «κατάλοιπο» θανάτου.
Τριάντα χιλιάδες Λίβυοι σκοτώθηκαν στις μάχες εναντίον του Καντάφι. Ενα εκατομμύριο άλλοι κατέφυγαν πρόσφυγες στις γειτονικές χώρες. Η παραγωγή πετρελαίου έπεσε δραματικά, αφού από το 1 εκατομμύριο βαρέλια ετησίως φέτος μετά βίας θα φθάσει τις 300.000, επειδή διάφορες φατρίες εμποδίζουν την άντλησή του με τη δικαιολογία ότι τα έσοδα από το πετρέλαιο πηγαίνουν όλα στη Δυτική Λιβύη που ελέγχεται από την Τρίπολη και τους κατοίκους των Δυτικών Βουνών. Η κυβέρνηση είναι μεταβατική, εντεταλμένη να καταρτίσει ένα νέο σύνταγμα το οποίο θα τεθεί προς δημοψήφισμα, όμως οι ισλαμιστές αντιδρούν και οι προσπάθειες ως σήμερα παραμένουν άκαρπες. Η Λιβύη έχει μια κυβέρνηση στα χαρτιά και οι ισλαμιστές που συμμετέχουν σε αυτήν αποτρέπουν κάθε προσπάθεια εκδυτικισμού της χώρας.
Η Τρίπολη, πάνω στη θάλασσα, θα μπορούσε να είναι από τις ωραιότερες μεσογειακές πόλεις. Μεγάλο τμήμα της παραλίας της διαθέτει μια θαυμάσια προκυμαία με πάρκα κατά μήκος, η οικοδομική βαρβαρότητα του εσωτερικού δεν την έχει καταστρέψει κι αν δεν έχεις δει τίποτε από την υπόλοιπη χώρα δεν αντιλαμβάνεσαι το τεράστιο πρόβλημα που αντιμετωπίζει η Λιβύη. Μόνο η μεντίνα, όπου βρίσκεται η παλιά αγορά, σου δίνει την αίσθηση ότι πρόκειται για ισλαμική πόλη, με τη σκεπαστή αγορά της και τα μικρά καταστήματα κολλημένα το ένα δίπλα στο άλλο που πουλούν φτηνοπράγματα, χειροποίητα κουζινικά, υφάσματα και ρούχα δεύτερης διαλογής, αλλά και κοσμήματα από χρυσό και ασήμι.
Την παραμονή της αναχώρησής μου, το απομεσήμερο, έξω από τη μεντίνα ήταν χαρά Θεού. Πλήθος κόσμου κυκλοφορούσε μπροστά στην προκυμαία, και μπροστά στο λιμάνι ακινητούσε ένα γέρικο τάνκερ. Τότε ακούστηκαν στο βάθος ριπές από αυτόματα όπλα. Αμέσως εμφανίστηκαν ένα περιπολικό και ένα ασθενοφόρο που πέρασαν με ιλιγγιώδη ταχύτητα από μπροστά μας. Ο κόσμος που έκανε βόλτα σταμάτησε και κοίταζε. Κάποιοι γέλασαν.
«Τι συμβαίνει;» ρώτησα.
«Α, τίποτε. Κάτι φατρίες ξεκαθαρίζουν τους λογαριασμούς τους» μου είπαν.
«Θα σκοτωθούν άνθρωποι;».
«Πολύ πιθανόν. Αλλά δεν πά’ να σκοτωθούν. Αυτά συμβαίνουν κάθε μέρα. Πριν από λίγο καιρό ήταν χειρότερα. Τα βράδια δεν μπορούσες να κοιμηθείς από τους συνεχείς πυροβολισμούς».
Σηκώθηκα από τις έξι το πρωί της επομένης. Δύο ημέρες νωρίτερα αναγκάστηκα να αλλάξω το εισιτήριό μου γιατί όλες οι ευρωπαϊκές αεροπορικές εταιρείες που πετούσαν από και προς την Τρίπολη ακύρωσαν τις πτήσεις τους για πέντε ημέρες. Για λόγους ασφαλείας, είπαν χωρίς άλλες εξηγήσεις. Κατάφερα να φτάσω στην Αθήνα μέσω Τύνιδας στις τρεις μετά τα μεσάνυχτα, αφού άλλαξα προηγουμένως τέσσερα αεροπλάνα.
Στην εκδήλωση που είχε διοργανώσει την προηγουμένη στην Τρίπολη το Βρετανικό Συμβούλιο ο φίλος μου Χουάν Κάρλος Μέστρε από τη Μαδρίτη είπε πως η ειρήνη θα έρθει όταν οι άνθρωποι αφήσουν κάτω τα όπλα και τα αντικαταστήσουν με λέξεις. Αμφιβάλλω…
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
