Σεπτέμβριος 2013, ξενοδοχείο Excelsior, νησί Λίντο, Βενετία. Η κονκάρδα στο πέτο του παλιομοδίτικου πουκαμίσου του αστράφτει από την αντανάκλαση του δυνατού ήλιου και την ώρα που ο Λεχ Βαλέσα μιλάει ακατάπαυστα εγώ προσπαθώ να καταλάβω τι είναι τελικά αυτό που διακρίνεται στην κονκάρδα. Δεν εκπλήσσομαι καθόλου όταν αντιλαμβάνομαι ότι πρόκειται για μια εικόνα της Παναγίας.
Είναι γνωστό ότι ο πολωνός συνιδρυτής και αρχηγός του συνδικαλιστικού κινήματος Αλληλεγγύη, ο άνθρωπος που το 1980 κατάφερε να ορθώσει ανάστημα απέναντι στην μπότα του κομμουνισμού και να φωνάξει υπέρ των δικαιωμάτων των εργαζομένων στον συνδικαλισμό και στην αξιοπρέπεια της ανθρώπινης εργασίας, είναι βαθιά θρησκευόμενος. Και κατά τη διάρκεια της 40λεπτης κουβέντας μας στον κήπο του βενετσιάνικου πολυτελούς ξενοδοχείου, στην οποία παρευρέθησαν αρκετοί δημοσιογράφοι, δύο πολωνοί μεταφραστές που τα είχαν σχεδόν χαμένα, καθώς και ο πολυβραβευμένος σκηνοθέτης Αντρέι Βάιντα που για τρίτη φορά στην καριέρα του τίμησε τον φίλο του Λεχ με μια ταινία, ο πρώην ηγέτης της Πολωνίας θα αναφερόταν πολλάκις στην «ανώτερη δύναμη του Θεού».
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή. Για ποιον λόγο ο 70χρονος Βαλέσα, συνταξιούχος πλέον των 4.000 ζλότι (κάτι λιγότερο από 1.000 ευρώ) που έχει αποσυρθεί από την πολιτική (αλλά όχι εντελώς), βρισκόταν στο Λίντο μεσούντος του 70ού Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Βενετίας; Αφορμή, φυσικά, ήταν η τελευταία ταινία που γύρισε για αυτόν ο Αντρέι Βάιντα, ολοκληρώνοντας την άτυπη τριλογία του με θέμα τον αγώνα του ανθρώπου απέναντι στην αδικία. Το «Βαλέσα, η δύναμη της ελπίδας» γυρίστηκε 32 χρόνια μετά τον «Ανθρωπο από σίδερο» (1981) και 36 έτη μετά τον «Ανθρωπο από μάρμαρο» (1977), την πρώτη ταινία του Βάιντα για τον Βαλέσα.
«Τη “Δύναμη της ελπίδας” την έκανα γιατί ο λαός της Πολωνίας έχει την τάση να λησμονεί την ιστορία του, να ξεχνά τους ήρωές του» είπε ο 88χρονος σήμερα σκηνοθέτης (γεννήθηκε στις 6 Μαρτίου του 1926), που πλέον κυκλοφορεί με μπαστούνι –στο οποίο συχνά κατά τη διάρκεια της συνέντευξης ξεκούραζε το κεφάλι του. «Σήμερα δημιουργούμε με μεγάλη ευκολία νέους ήρωες, ανθρώπους που δεν το αξίζουν, που δεν έχουν τα προσόντα για να γίνουν ήρωες. Και οι πραγματικοί ξεχνιούνται».
Η Αλληλεγγύη της Οριάνα Φαλάτσι
Η ταινία ξεκινά με την ιταλίδα δημοσιογράφο Οριάνα Φαλάτσι (Ροζάρια Ομάτζιο) που τον Μάρτιο του 1981 επισκέφθηκε τον Βαλέσα (Ρόμπερτ Βιεκίεβιτς) στο μικρό διαμέρισμά του στο Γκτανσκ, προκειμένου να του πάρει συνέντευξη –κυριολεκτικά με το ζόρι. Και την πήρε τελικά, μέσα σε ένα περιβάλλον γεμάτο θορύβους και μυρωδιές της πολύτεκνης οικογένειας του Βαλέσα. Θα ήταν μια συνέντευξη που έγραψε ιστορία, γιατί η Φαλάτσι έθεσε στον ηγέτη της Αλληλεγγύης ερωτήματα που ουδείς ήθελε ή ουδέποτε τολμούσε να τον ρωτήσει.
«Ημουν άτυχος με την κυρία Φαλάτσι» είπε ο Βαλέσα στη Βενετία. «Εισέβαλε στο σπίτι μου χωρίς να με προειδοποιήσει και δεν είχα καιρό να προετοιμαστώ. Δεν το καταλάβαινε. Ηταν πολύ έμπειρη, είχε μιλήσει με βασιλιάδες και φιλοσόφους σε όλον τον κόσμο. Μιλούσε διαρκώς για τα βιβλία της. Για τα οποία δεν είχα ιδέα. Ημουν πολύ οργισμένος. Οι συνθήκες αυτής της συνέντευξης ήταν απαίσιες. Και κράτησε τέσσερις ολόκληρες ώρες (σηκώνει τα χέρια ψηλά με απόγνωση)». Στην εύλογη ερώτηση «Γιατί απλώς δεν αρνηθήκατε να δώσετε τη συνέντευξη;» ο Βαλέσα γουρλώνοντας τα μάτια του απάντησε: «Ηταν αδύνατον! Η Φαλάτσι ήταν ένα απίστευτα πεισματάρικο και επίμονο κορίτσι. Οι διάλογοί μας ήταν πολύ σκληροί αλλά στο τέλος αγαπηθήκαμε».
Με τη συνέντευξη της Φαλάτσι αρχίζει να ξεδιπλώνεται η βιογραφική ταινία για τον πολωνό ηγέτη. Αφετηρία είναι το 1970, όταν έπειτα από τη βίαιη καταστολή των διαδηλώσεων των εργαζομένων από τις κομμουνιστικές αρχές ο Βαλέσα αναγκάστηκε να υπογράψει υποχρεωτική συνεργασία με τις Υπηρεσίες Ασφαλείας. Στη συνέχεια βλέπουμε πώς ωρίμασε πολιτικά σε συνάρτηση πάντα με την οικογενειακή ζωή του. Η σχέση, άλλωστε, ανάμεσα στον Βαλέσα και στη σύζυγό του Ντανούτα (Ανιέσκα Γκορτσόφσκα) σε ένα σπίτι γεμάτο παιδιά, με καθημερινά προβλήματα, είναι τόσο σημαντική όσο και η πολιτική στην ταινία. Ο Βαλέσα δεν είχε σκεφτεί ότι η ανάμειξή του με την πολιτική θα διατάρασσε την ως τότε κανονική ζωή τους στο μικρό διαμέρισμα του Γκντανσκ.
Περιέργως, η αρχική ιδέα του Βάιντα ήταν μια ταινία από την πλευρά της συζύγου του Λεχ Βαλέσα. «Μια ιστορία από την προοπτική της Ντανούτα θα ήταν και πιο εύκολο αλλά και ενδιαφέρον εγχείρημα» είπε. Αργότερα, όμως, ο Βάιντα αποφάσισε ότι θα έπρεπε να ακολουθήσει «μια πιο δύσκολη διαδρομή» και να μιλήσει για τον Βαλέσα μέσα από τα δικά του μάτια. «Το αστείο είναι ότι η Ντανούτα την ίδια περίοδο που κάναμε την ταινία εξέδωσε μια βιογραφία του Βαλέσα. Ελπίζω κάποιος να την κάνει ταινία σύντομα. Αυτό που ήθελα να πω για αυτήν βρίσκεται στην ταινία».
Πόσο σχετίζονται, όμως, οι αναμνήσεις του ιδίου του Λεχ Βαλέσα με τις εικόνες που είδε στην ταινία; Ο ίδιος δεν θέλει να πάρει θέση. «Είναι η άποψη του Αντρέι», είπε, «που είναι φίλος μου και ο καλύτερος σκηνοθέτης της Πολωνίας. Δεν θέλω να κρίνω την ταινία, μπορώ να ακούσω μόνο σχόλια για αυτήν, όχι να κάνω το δικό μου. Ηταν λάθος μου που εκφράστηκα ήδη μια φορά». Πράγματι, έπειτα από μια προβολή της ταινίας στην Πολωνία ο Βαλέσα ανέφερε ότι δεν ήταν τόσο «πομπώδης» όσο τον δείχνει η ταινία, κυρίως στις σκηνές του με την Οριάνα Φαλάτσι.
Ο Βαλέσα και οι αποχρώσεις του γκρι
«Δεν ήθελα να γίνω ούτε ήρωας ούτε πρόεδρος» συνέχισε ο Βαλέσα, ο οποίος γεννήθηκε ενώ μαινόταν ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (29 Σεπτεμβρίου 1943) και μεγάλωσε με τις απλές, παραδοσιακές αρχές μιας τυπικής πολωνικής οικογένειας. «Ανατράφηκα με την ιδέα ότι το μαύρο ήταν μαύρο και το άσπρο ήταν άσπρο αλλά όταν μεγάλωσα συνειδητοποίησα ότι ο τρόπος ανατροφής μου δεν συνέπλεε με τον πραγματικό κόσμο. Οσο μεγάλωνα, τόσο καταλάβαινα ότι το μαύρο δεν ήταν και τόσο μαύρο και το άσπρο δεν ήταν και τόσο άσπρο. Και ακριβώς επειδή ήμουν φιλόδοξος, άρχισα από πολύ νωρίς να διαμαρτύρομαι. Είχα το κουράγιο να μην κάνω πίσω».
Στην αρχή, βέβαια, έβρισκε διαρκώς τοίχο μπροστά του, ήταν μόνος χωρίς κανέναν στο πλευρό του. Μοίραζε φυλλάδια που ουδείς έπαιρνε γιατί «όλοι φοβόντουσαν». Οταν, όμως, ήθελαν κάποιον με κουράγιο για να μιλήσει, έδειχναν εκείνον. «Η τύχη και το κουράγιο είναι τα δύο στοιχεία που με βοήθησαν να εξελιχθώ σε ηγέτη» είπε, κάθε άλλο παρά με μετριοφροσύνη.
Η τύχη, το κουράγιο αλλά και ο Θεός, όπως θα δηλώσει ο Βαλέσα ένα λεπτό αργότερα, απαντώντας στην ερώτησή μου «Καταφέρατε να φτάσετε εκεί που φτάσατε επειδή είχατε το χάρισμα της επικοινωνίας με τον κόσμο;». Ακόμη και σήμερα, βλέποντας κάποιες σκηνές της ταινίας του Βάιντα, ο Λεχ Βαλέσα δεν μπορεί να πιστέψει ότι τα πράγματα είχαν την εξέλιξη που είχαν. «Το βρίσκω παράξενο», είπε, «ίσως να με κυρίευε μια ανώτερη δύναμη. Ο Θεός! Γιατί έχω βρεθεί σε πολύ παράξενες συνθήκες στη ζωή μου και πάντοτε κατάφερνα να ξεφεύγω». Σε μια περίοδο που ο κόσμος ήταν διχασμένος και κανείς δεν ήξερε τι πραγματικά έπρεπε να κάνει, ο Βαλέσα λέει ότι άκουγε από τους ηγέτες με τους οποίους μιλούσε ότι μόνον ο πυρηνικός πόλεμος μπορούσε να αλλάξει τον κόσμο. «Οι κομμουνιστές ήταν πολύ απλοί» είπε. «Δεν ήθελαν οργάνωση στον κόσμο, ήθελαν να καταστρέψουν κάθε οργάνωση και να φτιάξουν ένα μανιφέστο κόντρα σε αυτή. Γελούσαν με την ιδέα της αλλαγής και της επανάστασης, με αποτέλεσμα κανείς να μην πιστεύει στην ιδέα της αλλαγής. Δείτε, όμως, τι έγινε. Νικήσαμε. Ενας Πολωνός έγινε Πάπας (σ.σ.: Ιωάννης Παύλος Β΄)!
Μπορεί να μην έφερε την επανάσταση, αλλά μας έδωσε την ελπίδα για την επανάσταση. Ετσι δημιουργήθηκε η μικρή μάζα που έφερε τελικά την επανάσταση και μεγάλωσε. Χωρίς τον Πάπα δεν θα μπορούσαμε να μετρηθούμε. Γιατί με τον Πάπα ακόμη και οι πολιτικοί προσεύχονταν, δεν γνώριζαν τα λόγια των προσευχών αλλά ήξεραν να σταυροκοπιούνται. Τότε ήταν που για πρώτη φορά πιστέψαμε ότι οι άνθρωποι της εξουσίας δεν πίστευαν πραγματικά στον κομμουνισμό. Και τότε σταματήσαμε να τους φοβόμαστε».
Για τον Λεχ Βαλέσα, τα ιδανικά ήταν, είναι και παραμένουν τα κλειδιά του προβλήματος. «Τα ιδανικά είναι πολύ πιο ισχυρά από τα τανκς, τις ρουκέτες και την εξουσία» είπε. «Δεν μπορείς να χτίσεις μια νέα δημοκρατία χωρίς ιδανικά στα θεμέλιά της. Μπορεί σήμερα να είναι πιο δύσκολα τα πράγματα από την εποχή μου αλλά τα ιδανικά οφείλουν να είναι παρόμοια».
Μα, κύριε Βαλέσα, ο κόσμος σήμερα δεν είναι περισσότερο κυνικός από ό,τι στο παρελθόν για να βρουν τόπο αυτά τα ιδανικά; «Ακριβώς επειδή ο κόσμος έχει γίνει πιο κυνικός θα πρέπει να επιστρέψουμε στις παλιές αξίες. Ειδάλλως βλέπουμε τι συμβαίνει. Συρία. Αίγυπτος, προβλήματα που δεν βρίσκουν λύση. Δεν υπάρχουν άνθρωποι για να δώσουν λύσεις. Οι Ηνωμένες Πολιτείες γράφουν προτάσεις που κανείς δεν ακούει και κανείς δεν καταλαβαίνει. Το ΝΑΤΟ που δημιουργήθηκε για να χτυπήσει τη Συνθήκη της Βαρσοβίας υπάρχει ακόμη, ενώ η Συνθήκη δεν υπάρχει. Ολοι πατούν σε παλιά μονοπάτια που δεν ταιριάζουν στα νέα συστήματα. Αυτή τη στιγμή έχουμε τη μεγάλη ευκαιρία στα χέρια μας να δημιουργήσουμε την ελευθερία. Γι’ αυτό και επιμένω στη δύναμη των 10 εντολών. Πρέπει να στηριχτούμε σε αυτές. Αυτές να είναι οι βάσεις μας. Ισοι κανόνες για όλους. Παγκοσμιοποίηση σημαίνει ισότητα».
* Η ταινία «Βαλέσα, η δύναμη της ελπίδας» θα παίζεται στις αίθουσες από τις 24/4 σε διανομή Filmtrade. **Δημοσιεύθηκε στο BHmagazino την Κυριακή 13 Απριλίου 2014
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
