Ολοι πρέπει να πάνε σε αυτές τις εκθέσεις. Ολοι. Και γρήγορα, όσο διαρκούν ακόμη, ώστε να υπάρχει χρόνος για να πάνε ξανά και ξανά. Για να υπάρχει χρόνος όχι τόσο για να προβληματιστούν πάνω στα θεωρητικά ή πρακτικά ζητήματα που τίθενται, αλλά για να απολαύσουν την ομορφιά, την υποβλητικότητα, την αμιγή, αδιάλυτη δύναμη ορισμένων φωτογραφιών. Μερικοί από εμάς αναζητούμε αυτή την ποιότητα στη σύγχρονη τέχνη και πολύ συχνά απογοητευόμαστε. Εν τούτοις είμαστε ένοχοι τουλάχιστον μιας στρατηγικής παράλειψης: δεν δίνουμε στη φωτογραφία την προσοχή που της αξίζει. Δεν εννοώ τη multi-media ή την επιζωγραφισμένη φωτογραφία ή τη φωτογραφία ως μέρος ενός γλυπτού ή μιας εγκατάστασης, αυτήν που πασχίζει να εικονογραφήσει κάποιον «trendy» μεταμοντέρνο προβληματισμό, αλλά την «απλή» φωτογραφία, την ενορχηστρωμένη καταγραφή μιας ανθρώπινης στιγμής.
Ο ρόλος της εικόνας
Αυτή η παράλειψη βέβαια δεν είναι εξ ολοκλήρου δική μας ευθύνη (όσων δηλαδή συρρέουμε στις αίθουσες τέχνης με την ελπίδα να εντυπωσιαστούμε, εν ολίγοις «του κοινού»). Η μεταμοντερνιστική κριτική (η «νέα ιστορία της τέχνης» ή όπως αλλιώς ονομάζεται αυτή η βεβιασμένη και αγχώδης πρακτική στα «εγχειρίδια επαναπροσδιορισμού της ευαισθησίας», τα οποία, μέσα από κείμενα του Λιοτάρ και της Κράους, σφυρηλατούν τα μυαλά νέων καλλιτεχνών) αγκάλιασε τη φωτογραφία με ανεπιφύλακτη, σχεδόν μητρική, στοργή. Οι περισσότεροι καλλιτέχνες οι οποίοι χρησίμευσαν ως παραδείγματα για να υποστηριχθεί η «κριτική επανατοποθέτηση του μοντερνισμού» χρησιμοποίησαν ως κύριο υλικό τη φωτογραφία. Ο Ρόμπερτ Μέιπλθορπ. Η Μπάρμπαρα Κρούγκερ. Η Σίντι Σέρμαν. Σε αυτούς βασίστηκαν τα παγιωμένα πλέον ζητήματα που έθεσε η μεταμοντερνιστική κριτική, η «πατρότητα» του έργου τέχνης, ο μοντέρνος «καλλιτέχνης-σταρ» και η πολύ, μα πολύ βαρετή πια «πρωτοτυπία της πρωτοπορίας». Σε αυτούς βασίστηκε η διαλεκτική, η οποία διέθετε ήδη εντυπωσιακό εκτόπισμα τη δεκαετία του ’80 και η οποία τη δεκαετία του ’90 δρομολόγησε όλην αυτή την εικαστική φλυαρία που κυριάρχησε στην Ευρώπη και στην Αμερική. Αναπόφευκτα στο μυαλό όσων παρακολουθούσαν τις εξελίξεις με σχετική συνέπεια η φωτογραφία συνδυάστηκε με την προβληματική πάνω σε θεωρητικές συλλήψεις όπως το «ανδρικό βλέμμα», η «θέση της γυναίκας», ο «φόβος του άλλου» και άλλα παρόμοια. Και, όπως ήταν επόμενο, κουραστήκαμε. Δεν θέλαμε άλλη φλυαρία, άλλη περίπλοκη «εννοιοκρατική» υπεροψία, άλλη πλήξη…
Ας πάρουμε λοιπόν μιαν απόφαση: ας μην αναλώσουμε όλη μας την ενέργεια στη θεωρητική προβληματική που προτείνουν οι καλλιτέχνες, οι θεωρητικοί και ακόμη χειρότερα οι αίθουσες τέχνης. Ας προσπαθήσουμε να ξαναβρούμε μια κάποια αθωότητα όσο και αν υπάρχουν πολλοί πρόθυμοι να προτάξουν μια σειρά πολύπλοκα διανοητικά επιχειρήματα για να μας αποδείξουν ότι αυτό είναι αδύνατον. Ας προσπαθήσουμε να δούμε τη φωτογραφία ως τη συνέχεια μιας παράδοσης που έχει άξονα την απεικόνιση. Και ας νιώσουμε τη μαγεία που κρύβεται στις μορφολογικές επιλογές ενός δημιουργού, ας γευτούμε το βλέμμα κάποιου άλλου, ας αφεθούμε στην ευαισθησία κάποιου που κάνει ακριβώς αυτή τη δουλειά: εντοπίζει το συγκεκριμένο μέσα στον γενικό, συγχυτικό, αεικίνητο κόσμο μας.
Ο Φαίδων Κουκουλές στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών παρουσιάζει μια άνιση αλλά, στα καλύτερα σημεία της, εντυπωσιακά τρυφερή δουλειά. Δικαιολογούνται βέβαια λιγοστές ενστάσεις, κυρίως με όσες φωτογραφίες δανείζονται την επιφάνεια του φωτορεπορτάζ (π.χ. οι εικόνες από τη Μάνη), χωρίς όμως να εμφανίζουν επαρκή βαρύτητα καθ’ ότι, στην πραγματικότητα, δεν είναι φωτορεπορτάζ. Αν τις συγκρίνουμε φέρ’ ειπείν με τις φωτογραφίες της έκθεσης «Picturing the Century» στην Ελληνοαμερικανική Ενωση, διαπιστώνουμε πόση δύναμη κραδαίνουν τα πραγματικά ντοκουμέντα. Ο ίδιος ο Φαίδων Κουκουλές επισημαίνει ότι οι φωτογραφίες του εντοπίζουν «θέματα που σχεδόν όλοι τα έχουμε δίπλα μας αλλά τα προσπερνάμε… Θέματα μιας καθημερινότητας απρόβλεπτης αλλά πάντα αποκαλυπτικής». Και είναι πράγματι έτσι τουλάχιστον αν η «καθημερινότητα» εκληφθεί ως το σημείο όπου αποκαλύπτεται ο ουσιαστικός εαυτός μας. Η σειρά «Τανγκό» είναι υπέροχη. Ισως να μη σχετίζεται ακριβώς στο μυαλό των περισσότερων Ελλήνων με την καθημερινότητα, έχει όμως βαθιά σχέση με αμέτρητα καθημερινά συναισθήματα, τη ζέστη ενός κορμιού πάνω στο δικό μας, την κίνηση η οποία είναι η απαραίτητη έκφραση μιας ευχαρίστησης ή μιας δυσφορίας, την ανάγκη ισορροπίας και αρμονίας ανάμεσα στον εαυτό μας και στους άλλους. Και, συνθετικά, δεν είναι υπερβολή να παραδεχτούμε ότι ορισμένες φωτογραφίες της σειράς «Τανγκό» είναι κομψοτεχνήματα ακρίβειας και σεμνής παρατηρητικότητας.
Οι «θεωρητικές επιπλοκές»
Στην αίθουσα τέχνης Unlimited Contemporary Art υπάρχουν πολλές ενδιαφέρουσες φωτογραφίες. Κάποιες από αυτές εμφανίζουν ίσως ορισμένες «θεωρητικές επιπλοκές» οι οποίες δεν είναι και τόσο πρωτότυπες, ως θέαμα όμως οι φωτογραφίες είναι στιβαρές, τίμιες και χορταστικές. Αλλά πάνω απ’ όλα έχουμε την ευκαιρία να δούμε την καθηλωτική φωτογραφία της Ανούσκα Μπλόμερς και του Νιλς Σουμ. Πέρα από όποιον προβληματισμό ενθαρρύνει σχετικά με τις συμβάσεις του κόσμου της μόδας, η φωτογραφία αυτή εντυπωσιάζει με το αμιγώς εικαστικό βάρος της. Η απομόνωση της νεαρής κοπέλας, η απόλυτη ευτέλεια της σκηνοθετημένης και καλογυαλισμένης πόζας είναι χαραγμένες στο χαρτί. Μέσα από τη σύνθεση (προσέξτε τα λεμόνια πίσω αριστερά, προσέξτε το παράθυρο το οποίο καταλαμβάνει ακριβώς το 1/6 του παραλληλογράμμου), μέσα από το χρώμα (δείτε τα σαγηνευτικά «lustres» στον μηρό και στο ποτήρι), η φωτογραφία αυτή κατακτά μια αμεσότητα θυμίζει τη βιαιότητα της ζωγραφικής μπαρόκ σχεδόν τρομακτική.
Πράγμα που φέρνει τη σκέψη μου στις δύο εκθέσεις του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ, «Images Beyond the Naked Eye» και «Toxic». «Τρομακτικές» είναι η σωστή λέξη. Αν ο στόχος είναι αυτός (και κατά τα λεγόμενα του γενικού διευθυντή του WWF International Dr Claude Martin φαίνεται ότι είναι), τότε πράγματι η ανησυχία για τα προβλήματα του περιβάλλοντος κατακυριεύει τον θεατή. Και, προσωπικά τουλάχιστον, είχα αποφασίσει εκ των προτέρων ότι θα αντιστεκόμουν στη διδασκαλία για το περιβάλλον. Δεν είμαι σίγουρος. Δεν είμαι σίγουρος τι ακριβώς επιτυγχάνεται μέσω της τέχνης ή τέλος πάντων της καλλιτεχνικής φωτογραφίας σε μια υπόθεση η οποία έχει κατά κύριο λόγο να κάνει με βασικές και παγιωμένες επιλογές κρατών και κυβερνήσεων. Ισως ακούγεται λίγο κυνικό, αλλά η «ανατροπή μέσω της τέχνης» είναι ένας μύθος που δεν με γοητεύει· ακόμη περισσότερο, νιώθω ότι με εξαπατά. (Πάντως ας μου επιτραπεί να επισημάνω ένα ψήγμα κινδυνολογίας: ο γενικός διευθυντής του WWF International γράφει για την απειλή που αντιμετωπίζει η φύση. Αυτό δεν είναι ακριβές και μας επιβάλλεται συχνά ως δόκιμη ανάλυση της κατάστασης, παρ’ ότι καταδεικνύει μια σχετική αλαζονεία. Η φύση δεν απειλείται. Η υπεριώδης ακτινοβολία ευνοεί πολλές μορφές ζωής. Το ίδιο και η αύξηση της θερμοκρασίας. Η φύση δεν έχει πρόβλημα. Εμείς έχουμε πρόβλημα. Εμείς είμαστε υπό απειλή. Τον εαυτό μας πάμε να σώσουμε, όχι τη φύση.) Παρ’ όλα αυτά, τρόμαξα. Ενιωσα ότι απειλούμαι. Χάριν συζητήσεως όμως το αφήνω αυτό κατά μέρος και επιστρέφω στην προηγούμενή μου σκέψη. Υπάρχουν και στις δύο εκθέσεις φωτογραφίες οι οποίες καθηλώνουν.
Επίδειξη ευαισθησίας
Αμιγώς ως εικόνες, ως συνθέσεις σχημάτων και χρωμάτων, προσφέρουν απολαύσεις που δεν συναντά κανείς εύκολα σε σύγχρονα έργα ζωγραφικής, τα οποία υποτίθεται ότι έχουν ακριβώς αυτόν τον στόχο. Ελληνες και ξένοι φωτογράφοι στο Ιδρυμα ΔΕΣΤΕ προσφέρουν μια επίδειξη ευαισθησίας σε απόλυτη επαφή με αυτό το γοητευτικό υλικό και χωρίς τις συνήθεις περιστροφές του κόσμου της τέχνης. Δεν υπάρχει φλυαρία εδώ. Υπάρχουν μόνο άμεσες, ηχηρά δυνατές εικόνες της ανθρώπινης πραγματικότητας.
Πέρα από όσες επί μέρους επισημάνσεις μπορεί να κάνει κανείς και αυτό είναι θετικό στοιχείο, προάγει την κριτική σκέψη και τη συζήτηση και οι τρεις αυτές εκθέσεις είναι χάρμα οφθαλμών. Ο Διεθνής Μήνας Φωτογραφίας θα διαρκέσει ως τις 29 Οκτωβρίου. Μας έχει περιβάλει με ό,τι καλύτερο από τον ιδιότυπο κόσμο της φωτογραφίας, από αυτό το δράμα ανάμεσα στην τέχνη και στην αναπαράσταση. Ας τον τιμήσουμε.
Η έκθεση του Φαίδωνος Κουκουλέ στην Αίθουσα Τέχνης Αθηνών (Γλύκωνος 4, Δεξαμενή, τηλ. 7213.938) θα διαρκέσει ως τις 20 Οκτωβρίου. Η ομαδική έκθεση με τίτλο «Human F-actor-y» στην αίθουσα τέχνης Unlimited Contemporary Art (Κριεζή 1 και Σαρρή, Ψυρρή, τηλ. 3314.375) θα διαρκέσει ως τις 3 Νοεμβρίου. Οι δύο ομαδικές εκθέσεις, «Images Beyond the Naked Eye» και «Toxic», στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ (Ομήρου 8, Νέο Ψυχικό, τηλ. 6729.460) θα διαρκέσουν ως τις 29 Οκτωβρίου.
