Προτού ενωθούν οι προλετάριοι όλων των χωρών

Ο Ενγκελς και ο Μαρξ σε οικογενειακή φωτογραφία.

* Στις 5 Μαΐου 1818 ο γόνος οικογενείας ραβίνων, νομικός Ερσχελ Μαρξ και η ολλανδικής καταγωγής εβραία Εριέτα Πρεσμπούργκερ απέκτησαν το δεύτερο παιδί τους, τον Καρλ Μαρξ * Η οικογένεια ζούσε στη Ρηνανία * Μόλις δύο χρόνια πριν από τη γέννηση του Καρλ ο πατέρας Μαρξ είχε βαπτιστεί χριστιανός προσχωρώντας στην Ευαγγελική Εκκλησία της Πρωσίας ­ κίνηση στην οποία δεν τον ακολούθησε η σύζυγός του * Το Τριρ (Τριβήροι), προσαρτημένο τότε στην Πρωσία, είχε χάσει την αίγλη του ως πρωτεύουσα της Ρηνανίας * Τα επτά παιδιά της οικογενείας Μαρξ (η Σοφία, ο Καρλ, ο Ερμαν, η Εριέτα, η Λουίζα, η Αιμιλία και η Καρολίνα) ζούσαν σε ένα απλό μα άνετο ιδιόκτητο σπίτι στην οδό Μπρύγκεργκάσετ * Το 1824, όταν ο Καρλ ήταν έξι ετών, τα αδέλφια βαφτίστηκαν ομαδικά χριστιανοί. Η μητέρα και πάλι δεν ακολούθησε * Το σπίτι της οδού Μπρύγκεργκάσετ χρόνο με τον χρόνο γινόταν κέντρο συνάντησης πλουσίων εμπόρων, πελατών του δικηγόρου Ερσχελ * Ο μικρός Καρλ άρχισε να προσκολλάται και να θαυμάζει τον πατέρα του ενώ την (άμοιρη ιδιαίτερης παιδείας) μητέρα του την κορόιδευε για την ολλανδική προφορά της και για τα λάθη της στη γερμανική γλώσσα * Τον περιγράφουν χαρακτήρα «δύστροπο, επίμονο, απότομο, αυταρχικό, προσηλωμένο σε ό,τι κάθε φορά τού καρφωνόταν στο κεφάλι»· καλό μαθητή (χωρίς να πρωτεύει), με άμεμπτη διαγωγή, που θεωρούσε τους συνομηλίκους του «μικρούς» * Ο Καρλ βιαζόταν να μπει στον κύκλο των μεγαλυτέρων του * Ιδιαίτερο σεβασμό, συμπάθεια και εκτίμηση έτρεφε προς τον φίλο του πατέρα του και βασιλικό σύμβουλο Λουδοβίκο φον Βεστφάλεν, τον άνθρωπο που έμελλε να του καθορίσει τη ζωή * Ο βασιλικός σύμβουλος είχε μια ωραία κόρη, την Τζένη, στενή φίλη της αδελφής του Σοφίας. Η όμορφη Τζένη και οι συζητήσεις με τον Λουδοβίκο φον Βεστφάλεν τον είχαν κάνει σχεδόν οικότροφο στο σπίτι του βασιλικού συμβούλου * Το σκούρο χρώμα της επιδερμίδας του νεαρού Καρλ τού «κόλλησε» το παρατσούκλι «Μαύρος». «Ο Μαύρος σας με έστυψε για άλλη μία φορά σαν λεμόνι στην κουβέντα μας» έλεγε ο σύμβουλος στον πατέρα Μαρξ καμαρώνοντας για την πνευματική εξέλιξη του Καρλ * Είναι η εποχή που ο «Μαύρος» τελειώνει το σχολείο και ανακαλύπτει ότι θέλει να γίνει ποιητής. Ονειρό του είναι «με τα έργα και τη φαντασία του να κατακτήσει τον κόσμο». Οπως κάθε «καθώς πρέπει» νεαρός Γερμανός των ημερών του ο Καρλ πίστευε ότι κρύβεται μέσα του ένας Χάινε. Βαθύτατα επηρεασμένος από τον επίσης εβραίο ποιητή, συγκινημένος από τη μουσική των Σούμπερτ, Σούμαν και Μέντελσον και με μούσα την όμορφη Τζένη, αρχίζει να γράφει στίχους ακατάπαυτα * Το 1835 αποφοιτά με αρκετά καλούς βαθμούς αλλά και με ένα δηλητηριώδες σχόλιο του καθηγητή του Βίτενσμπαχ στο απολυτήριο: «Περιπίπτει εις το αδιόρθωτον σφάλμα να καταφεύγη εις πολλάς μεταφορικάς παραστάσεις και να χρησιμοποιή εξεζητημένο και παράδοξόν πως ύφος»! * Ενα χρόνο μετά εγγράφεται στη Νομική Σχολή της Βόννης ­ και όχι του Βερολίνου, όπως θα ήθελε ο πατέρας του ­ για να βρίσκεται κοντά στην όμορφη φίλη της αδελφής του * Το πρώτο έτος σπουδών είναι συμφορά ­ και για τις επιδόσεις του και για το οικογενειακό κομπόδεμα. Το πατρικό επίδομα ξοδευόταν σε γλέντια. Οπως έγραφε μάλιστα αργότερα στον φίλο του Ενγκελς, η αστυνομία τον είχε συλλάβει «επί μέθη και διαταράξει της νυχτερινής ησυχίας» * Τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς αρραβωνιάζεται κρυφά από τους γονείς της την Τζένη Βεστφάλεν * Ως φοιτητής δεν αναμειγνύεται στην πολιτική, αν και οι ιδέες του Ιωσήφ Ματσίνι για τη «Νέα (ελεύθερη, ανεξάρτητη και ενιαία) Ιταλία» κερδίζουν έδαφος σε όλη την Ευρώπη * Στο Βερολίνο νοικιάζει το σπίτι όπου κάποτε είχε διαμείνει ο ποιητής Λέσινγκ. Εισχωρεί σύντομα στους κύκλους της γερμανικής διανόησης, όπου εκείνη την εποχή κυριαρχεί «ο παγκόσμιος φιλόσοφος, ο φωτεινός φάρος και το κόσμημα του Πανεπιστημίου του Βερολίνου» Γουλιέλμος Φρειδερίκος Εγελος (Φρίντριχ Χέγκελ) * Εγκαταλείπει τον έκλυτο βίο της Βόννης αλλά συνεχίζει να γράφει. Στο δωμάτιό του έβρισκε κανείς παντού χειρόγραφα και τετράδια με ποιήματα, όπως «Τα Βιβλία του Ερωτα», αφιερωμένα ­ φυσικά ­ στην Τζένη φον Βεστφάλεν. Ανάμεσα στα έργα που γράφει όμως είναι και μια κωμική νουβέλα στην οποία δίνει τον τίτλο «Ο Σκορπιός και ο Ευτύχιος» * Οι στίχοι του φθάνουν στα γραφεία εκδοτικών οίκων και περιοδικών αλλά επιστρέφονται με την ίδια παρατήρηση του γυμνασιακού καθηγητή Βίτενσμπαχ

«Είμαι ερωτευμένος από την κορυφή ως τα νύχια» έγραφε στον Φρίντριχ Ενγκελς ο Καρλ Μαρξ εξομολογούμενος την αγάπη του για την Τζένη φον Βεστφάλεν (φωτογραφία)

* Το 1838, σε ηλικία 20 ετών, χάνει τον πατέρα του. Ο θάνατος αυτός και η ποιητική αποτυχία τον οδηγούν σε βαριά μελαγχολία και κατάθλιψη * Δεν παρακολουθεί πια τα μαθήματα, απλώς συχνάζει στις συνεδριάσεις του «κύκλου των καθηγητών». Ασχολείται πια σχεδόν αποκλειστικά με τη φιλοσοφία * Οι απουσίες από τα μαθήματα τον οδηγούν σε «εξ αποστάσεως» αποφοίτηση από το Πανεπιστήμιο της Ιένας. Ο τίτλος της πτυχιακής εργασίας του; «Περί της διαφοράς της περί φύσεως φιλοσοφίας του Δημοκρίτου και του Επίκουρου». Την υπογράφει στα λατινικά ως «Carolus Enricus Marx, Trevirensis (ο εκ Τριβήρων)» * Είναι δύσκολο να βρει απασχόληση, τα οικονομικά της οικογενείας είναι σε δεινή θέση. Ο φίλος του Μπρούνο Μπάουερ του έχει υποσχεθεί θέση υφηγητή στη Βόννη (εφόσον εκείνος κατελάμβανε έδρα καθηγητή). Αλλά και ο Ρούγκε του είχε δώσει μια υπόσχεση: να εκδώσουν μαζί ένα περιοδικό, το «Αρχείον Αθεΐας». Ο αθεϊσμός, όμως, στον οποίον είναι προσκολλημένος, βάζει τέλος στα όνειρα για μια θέση υφηγητή. Οι πόρτες του πανεπιστημίου γι’ αυτόν κλείνουν * Αρχίζει να αναζητεί οποιαδήποτε αξιοπρεπή εργασία για βιοπορισμό. Σανίδα σωτηρίας, η πρόταση δύο φίλων από τον «κύκλο των καθηγητών»: ο Γιουνγκ και ο Οπενχάιμ τον καλούν το 1842 να εργασθεί ως δημοσιογράφος στην «Εφημερίδα του Ρήνου» * Πέντε μήνες προσπαθεί να γράψει το πρώτο του άρθρο, το οποίο τελικά δημοσιεύεται ανυπόγραφο και περνά απαρατήρητο * Οι φίλοι που τον πρότειναν αρχίζουν να απογοητεύονται από την αδράνειά του. Οι συστάσεις που κάνουν γι’ αυτόν όμως στον γιο ενός πλούσιου εμπόρου, τον συγγραφέα του βιβλίου «Μια νέα κοινωνικοφιλοσοφική θεωρία καλουμένη σοσιαλισμός ή κομμουνισμός» Μόζες Ες, είναι θερμότατες * Ο Ες ενθουσιάζεται από τη γνωριμία του με τον Μαρξ * Εν τω μεταξύ το κυκλοφοριακό φιάσκο της «Εφημερίδας του Ρήνου» (800 φύλλα έναντι 8.000 πωλήσεων της αντιπάλου «Εφημερίδας της Κολονίας») τον οδηγεί στη θέση του διευθυντή. Πρώτη ενέργεια του πρώην ράθυμου συντάκτη και νυν διευθυντή της «Εφημερίδας του Ρήνου» είναι να διαμαρτυρηθεί για τη λογοκρισία * Τα αντίπαλα έντυπα αρχίζουν να του επιτίθενται με κακεντρεχή σχόλια του τύπου «τα παιδιά των πλουσίων εμπόρων της Κολονίας επεδίδοντο εις τον σνομπισμόν του κομμουνισμού για να σκοτώσουν την ώρα των εις βάρος των περιουσιών των γονέων των» * Ενα δημοσίευμα περί διαζυγίου φέρνει τη ρήξη με το εκκλησιαστικό κατεστημένο και την αναστολή έκδοσης της εφημερίδας * Το έτος 1843 βρίσκει τον Μαρξ στο Παρίσι να εκδίδει τα «Γερμανογαλλικά Χρονικά» και να συγγράφει μια μελέτη περί ιουδαϊσμού, την «Εισαγωγή στην κριτική της φιλοσοφίας του δικαίου του Χέγκελ», και το «Δοκίμιο κριτικής της πολιτικής οικονομίας» * Η ύλη όμως του πρώτου τεύχους των «Γερμανογαλλικών Χρονικών» οδηγεί σε κατάσχεση του εντύπου και στη σύλληψή του * Τότε ακριβώς είναι που συνδέεται με τον Φρίντριχ Ενγκελς, τον φίλο που θα τον στηρίξει με όλα τα μέσα ως τον θάνατό του * Ο Ενγκελς «συμπληρωματικά» προς τη φιλοσοφική θεώρηση του Μαρξ διατυπώνει την αρχή ότι οι νόμοι της εξέλιξης των κοινωνιών οδηγούν αναπόφευκτα προς τον κομμουνισμό * Ο Μαρξ αρχίζει να παρακολουθεί τις συγκεντρώσεις των γερμανών εργατών στο Παρίσι και των «μυστικών εταιρειών», όπως ο Σύνδεσμος των Δικαίων. Παρ’ ότι δεν εγγράφεται μέλος, γίνεται στόχος της γαλλικής αστυνομίας, η οποία αρχίζει να παρακολουθεί κάθε κίνησή του * Το 1844 γνωρίζει τον Προυντόν και τον (κατόπιν άσπονδο αντίπαλό του) Μπακούνιν, με τους οποίους συνεργάζεται στην εφημερίδα «Vorwaerts» («Εμπρός») * Οι γερμανοί ηγεμόνες αντιδρούν λυσσαλέα στα δημοσιεύματά του. Κάνουν το παν (και τα καταφέρνουν το 1845) να εκτοπισθεί στις Βρυξέλλες, όπου τον ακολούθησε και η ­ σύζυγός του πλέον ­ Τζένη * Τον Σεπτέμβριο της ίδιας χρονιάς, συνοδευόμενος από τον φίλο του Ενγκελς, πηγαίνει στην Αγγλία για να μελετήσει την κατάσταση των εργατών. Επιστρέφοντας και οι δύο στις Βρυξέλλες γράφουν το έργο «Η γερμανική ιδεολογία» * Αποπειρώνται να δημιουργήσουν ένα ευρύτερο κομμουνιστικό κίνημα αλλά ο γερμανός πρέσβης στο Βέλγιο, αντιλαμβανόμενος τον κίνδυνο που εγκυμονούσε το δίδυμο Ενγκελς – Μαρξ για την ήδη εκρηκτική ατμόσφαιρα, ζητεί την εκτόπισή του * Ο Μαρξ βρίσκεται σε διαρκή επαφή με τις εργατικές οργανώσεις σε Αγγλία, Γαλλία και Γερμανία * Τότε είναι που ο Σύνδεσμος των Δικαίων τον καλεί στο Λονδίνο για να αναδιοργανώσει αυτή τη «μυστική εταιρεία». Ο Μαρξ αποδέχεται την πρόσκληση και τον Ιούνιο του 1847 παρευρίσκεται στο συνέδριο του Συνδέσμου των Δικαίων * Από τις εργασίες του συνεδρίου προκύπτουν οι εξής αλλαγές: ο Σύνδεσμος αντικαθιστά στην ονομασία του τη λέξη «Δικαίων» με τη λέξη «Κομμουνιστών» και το κεντρικό σύνθημα «Ολοι οι άνθρωποι είναι αδέλφια» μετατρέπεται σε «Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!» * Εξι μήνες μετά ο Σύνδεσμος του αναθέτει τη σύνταξη του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου», το οποίο ο Μαρξ ολοκληρώνει το 1848 * Την ίδια χρονιά συλλαμβάνεται στις Βρυξέλλες μαζί με τη σύζυγό του. Αποφυλακίζεται όμως σε λίγες ημέρες και μεταβαίνει στο Παρίσι, όπου έχει κηρυχθεί επανάσταση * Ο άνεμος των ταραχών φθάνει στην Αυστρία και στη Γερμανία, όπου ο Φρειδερίκος Γουλιέλμος Δ’ αναγκάζεται να προβεί σε συνταγματικές μεταρρυθμίσεις και να συγκαλέσει εθνοσυνέλευση στη Φραγκφούρτη * Το κλίμα αυτό οδηγεί τα βήματα του Μαρξ στην Κολονία. Εκεί κατηγορείται για αδικήματα Τύπου και ένοπλη αντίσταση κατά της αρχής. Κατηγορείται όμως και από ορισμένα μέλη του Συνδέσμου ως «μυστικό όργανο της κεφαλαιοκρατικής αριστοκρατίας» * Τον Μάιο του 1849 καταφεύγει και πάλι στη Γαλλία, όπου πλέον η επανάσταση έχει κατασταλεί * Το 1850 η κόπωση από τους ατελέσφορους δεκαετείς αγώνες είναι εμφανής ­ και σ’ αυτόν και στο κίνημα. Αποχωρεί από τον Σύνδεσμο φτωχός και χωρίς δουλειά. Ζει πλέον από τη συγγραφή των έργων του και μόνον. Η γέννηση του τέταρτου παιδιού του τον βρίσκει σε άθλια οικονομική κατάσταση * Αποφεύγοντας πλέον κάθε ενεργό ανάμειξη στην πολιτική αφιερώνεται αποκλειστικά στη συγγραφή του μεγαλύτερου έργου του, του «Κεφαλαίου» * Η Παρισινή Κομμούνα τον βρίσκει στο Λονδίνο, από όπου αποστέλλει στους επαναστάτες οδηγίες και συμβουλές * Στις 30 Μαΐου 1871 συντάσσει την προκήρυξη προς την Κομμούνα. Εχει διαβλέψει ήδη την αποτυχία της. Πιστεύει ότι το κίνημα έπρεπε να έχει στραφεί κατά της νομίμου κυβερνήσεως των Βερσαλλιών ώστε να μην κλειστούν οι επαναστάτες στο Παρίσι, όπου τελικά και εξοντώθηκαν * Μετά τον θάνατο του βασιλιά της Πρωσίας (και μεγάλου διώκτη του) Φρειδερίκου Γουλιέλμου Δ’, το 1861, επιστρέφει στη Γερμανία, αλλά το 1864 τον βρίσκει ξανά στο Λονδίνο να διαβάζει με ενθουσιασμό την προκήρυξη που έχει συντάξει στο Διεθνές Εργατικό Συνέδριο * Πρόκειται κατ’ ουσίαν για τη ληξιαρχική πράξη γεννήσεως της Α’ Διεθνούς * Στις τάξεις του νέου κομματικού σχηματισμού όμως παρεισφρέουν αναρχικοί, με πρώτο και καλύτερο τον Μπακούνιν. Είναι τέτοιο το μένος του εναντίον του ρώσου αναρχικού ώστε η εφημερίδα του δημοσιεύει ότι η Γεωργία Σάνδη «κατέχει έγγραφα σύμφωνα με τα οποία ο Μπακούνιν είναι πράκτορας της μυστικής τσαρικής αστυνομίας»! * Το 1872 είναι 54 ετών, απογοητευμένος και με υγεία που έχει αρχίσει να κλονίζεται. Προτείνει τη μεταφορά της έδρας της Α’ Διεθνούς στη Νέα Υόρκη, αποσύρεται και συνεχίζει τη συγγραφή του «Κεφαλαίου» του * Η ζωή του έχει κυλήσει με στέρηση και ταλαιπωρίες αλλά έχει μοναδικά στηρίγματά του την αγαπημένη του γυναίκα Τζένη Μαρξ και τον αφοσιωμένο φίλο του Φρίντριχ Ενγκελς. «Είμαι ερωτευμένος από την κορυφή ως τα νύχια» γράφει για την κατά τέσσερα χρόνια μεγαλύτερή του σύζυγο. Η Τζένη είναι η ζωή του. Θεωρεί ότι ο χρόνος δεν είναι σε θέση να πληγώσει την ομορφιά της, η οποία «παραμένει έκπαγλος παρά την προχωρημένη ηλικία» * Το 1878 όμως η Τζένη πεθαίνει από καρκίνο. «Ο θάνατός της σκότωσε κάθε κίνητρο ζωής γι’ αυτόν» έγραφε ο Ενγκελς * Πέθανε στις 14 Μαρτίου 1883, απογοητευμένος, χωρίς καμία ιδιαίτερη αναγνώριση ή ένδειξη ότι αργότερα θα χαρακτηριζόταν «ο προφήτης φιλόσοφος που σφράγισε την πορεία της ανθρωπότητας».

Ο Καρλ Μαρξ το 1866, σε ηλικία 48 ετών

«Πληροφορούμαστε από αξιόπιστη πηγή ότι μία ατμομηχανή πρόκειται να συναγωνιστεί σε ταχύτητα κάθε άλογο, φοράδα ή ευνουχισμένο ίππο τον προσεχή Οκτώβριο στο Νιου Μάρκετ. Μέχρι στιγμής τα στοιχήματα έχουν φθάσει τις 10.000 στερλίνες. Φαβορί είναι η μηχανή» («Times» του Λονδίνου, 8 Ιουλίου 1808). Την επόμενη εβδομάδα ο «Observer» έγραφε: «(η ατμομηχανή) θα τρέξει με 15-20 μίλια την ώρα… Η μηχανική νικάει την ταχύτητα των ζώων». Ο δρόμος την ημέρα του στοιχήματος γλιστρούσε, η μηχανή ξέφυγε από τη σιδηροτροχιά και συνετρίβη. Ο αγώνας δεν έγινε ποτέ. Η μηχανή όμως ήταν πράγματι το φαβορί. Αυτή και οι «συγγενείς» της κατακτήσεις της επιστήμης και της τεχνολογίας έμελλε να αλλάξουν το μέλλον της ανθρωπότητας και να γεννήσουν μια νέα κοινωνική τάξη: τους βιομηχανικούς εργάτες ­ το προλεταριάτο.

Τέλη 18ου αιώνα – αρχές 19ου αιώνα. «Ισότητα, αδελφότητα, ελευθερία» ­ οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης είναι ζωντανές. Η μεγαλύτερη επανάσταση όμως είναι αυτή που κυοφορείται τώρα, με την εισαγωγή των μηχανών στην παραγωγή ­ και αυτή τη φορά ξεκινά από την Αγγλία. Η πόλη αρχίζει να ξεχωρίζει από το χωριό, οι (μεσαιωνικών προτύπων) συντεχνιακές βιοτεχνίες εκλείπουν μία μία και τα βιοτεχνικά εργαστήρια εκτοπίζονται από τις μεγάλες βιομηχανικές επιχειρήσεις που διαθέτουν «υψηλή τεχνολογία». Ως τότε η «οικονομία της βιοτεχνίας» απασχολούσε τους τεχνίτες στα σπίτια τους. Τώρα όμως οι κινούμενες με ενέργεια μηχανές απαιτούν τη συγκέντρωση πολλών εργατών και χειριστών σε κεντρικές μονάδες. Οι μανιφακτούρες, όπως ονομάστηκαν αυτές οι πρώτες βιομηχανικές μονάδες, έκαναν την παραγωγή να αυξάνεται κατακόρυφα ­ αλλά και η ζήτηση την ίδια ανοδική πορεία ακολουθούσε. Πρωτοπόρος κλάδος η κλωστοϋφαντουργία των Βρετανών. Οι τεχνίτες υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν πια τα σπίτια τους και να εργάζονται σε ειδικά ανεγερμένα τριώροφα και τετραώροφα εργοστάσια. Ο πλούτος άρχισε να σωρεύεται και η νέα τάξη των αστών – βιομηχάνων να εδραιώνεται. Μόνο μέσα σε μία δεκαετία (1784-1794) οι περιφερειακές τράπεζες της Αγγλίας είχαν αυξηθεί από 100 σε 300. Αλλά και το χρηματιστήριο, που συμπλήρωνε μόλις τα 38α «γενέθλιά» του (είχε ιδρυθεί σε ένα καφενείο του Λονδίνου το 1762), από ανεπίσημη λέσχη χρηματομεσιτών έφθασε το 1800 να θεωρείται το πλέον σεβαστό εθνικό ίδρυμα. Η κερδοσκοπία με τις μετοχές έγινε είδος λαϊκού αθλήματος. Περιουσίες χτίζονταν σε μία ημέρα και χάνονταν την επομένη. Τα κεφάλαια προς επένδυση όμως ήταν εκεί ­ δηλαδή στην Αγγλία. Μόνο που ο πλούτος ανήκε σε λίγους. Η πλέον ευημερούσα κοινωνία, η βρετανική, μαστιζόταν από έντονες αντιθέσεις. Η συγκέντρωση τεράστιου αριθμού εργατών στις πόλεις οδήγησε τις φτωχότερες τάξεις σε εξαθλίωση. Οι ώρες εργασίας αυξάνονταν διαρκώς, παιδιά και γυναίκες δούλευαν σκληρά ως και σε ορυχεία, οι εργάτες ζούσαν σε παραπήγματα ο ένας επάνω στον άλλον με άθλιες συνθήκες υγιεινής. Οι δρόμοι άρχισαν να γεμίζουν από πεινασμένους ανέργους. Η μαρτυρία του Αρθουρ Γιανγκ, ένθερμου υποστηρικτή των νέων τεχνικών παραγωγής και καλλιέργειας της γης, είναι συγκλονιστική: «Σε ένα κρεβάτι που ήταν μικρό ακόμη και για ένα γουρούνι έκειτο μια άρρωστη γυναίκα που στέναζε. Το παιδί της ήταν νεκρό μέσα σε μια κούνια δίπλα στο κρεβάτι[…] η καρδιά μου μάτωσε βλέποντας τόση αθλιότητα μέσα σ’ αυτό το σκοτεινό, κρύο και ανήλιαγο δωμάτιο».

Λονδίνο, 1842. Δέκα χρόνια μετά την ψήφιση του Νόμου Περί Μεταρρυθμίσεων (Reform Act) που επέκτεινε το δικαίωμα ψήφου στις μεσαίες τάξεις, οι χαρτιστές, που ζητούσαν περισσότερα δικαιώματα και επέκταση της ψήφου σε όλους τους άρρενες, εικονίζονται να διαδηλώνουν μπροστά από το Κοινοβούλιο

Μετά το τέλος των ναπολεόντειων πολέμων, η «Ευρώπη της αναστήλωσης» βρίσκεται και πάλι σε αναταραχή. Οι απολυταρχικοί και φεουδαρχικοί θεσμοί καταρρέουν. Για πρώτη φορά εδραιώνονται κοινοβουλευτικοί θεσμοί ως απάντηση στις απολυταρχικές μοναρχίες. Η αναδυομένη τότε αστική τάξη αντιπροσωπεύει ακόμη την πρόοδο και παλεύει για πολιτικά δικαιώματα και συνταγματικά καθεστώτα, για την ελευθερία του εμπορίου και την ανάπτυξη επιχειρηματικών πρωτοβουλιών. Μετά το 1820 ξεσπούν οι αστικές επαναστάσεις σε Ισπανία και Ιταλία, ενώ στην Ελλάδα και στη Λατινική Αμερική διεξάγεται ο αγώνας της ανεξαρτησίας. Το 1832 στη Βρετανία το αποτέλεσμα των ταραχών ήταν η νομοθετική μεταρρύθμιση που παραχωρούσε στις ανερχόμενες μεσαίες τάξεις το δικαίωμα συμμετοχής, βάσει συντάγματος, στην άσκηση της εξουσίας. Και ενώ στο Λονδίνο και στη Λυών σημειώνονται οι πρώτες προλεταριακές εξεγέρσεις, η Γερμανία αποτελεί ακόμη μια ομοσπονδία 39 κρατιδίων και η Ιταλία, χωρισμένη σε πολλά ανταγωνιζόμενα κράτη και σε επαρχίες υπό αυστριακή κατοχή, αγωνίζεται για την απελευθέρωση και την ενοποίησή της. Η αστική τάξη είναι ακόμη επαναστατική. Μόνο μετά το 1848 αρχίζει να φοβάται την ανάπτυξη των λαϊκών κινημάτων που ξεφεύγουν από τον έλεγχό της.

Η επανάσταση της ατμομηχανής. Από το 1829 οι ατμομηχανές έχουν τελειοποιηθεί, αναδεικνύοντας την Αγγλία πρωτοπόρο δύναμη. Στη λιθογραφία αυτή του 1846 η ατμομηχανή «Αχέρων» ή «ο μεγάλος ίππος ατμού» συμβόλιζε την κινητήρια δύναμη της ανάπτυξης για τους Βρετανούς

Ο αστικός μετασχηματισμός της κοινωνίας δεν έλυσε το μεγάλο πρόβλημα: της φτώχειας και της ανεργίας. Ωστόσο η ραγδαία ανάπτυξη τα αγνοεί όλα αυτά και πορεύεται στον δικό της δρόμο. Το 1860 η παραγωγή ατσαλιού αυξάνεται κατακόρυφα και φθάνει τα 7 εκατ. τόνους (από 250.000 τόνους) με αποτέλεσμα μέσα σε δέκα χρόνια οι σιδηροδρομικές γραμμές να απλωθούν σε ολόκληρη την Ευρώπη και το συνολικό μήκος τους να φθάνει 210.000 χιλιόμετρα. Τα ιστιοφόρα έχουν γίνει ατμόπλοια και το εμπόριο ανθεί, πιέζοντας τη ζήτηση προς την ανοδική της πορεία. Οι ΗΠΑ διακατέχονται από τον «πυρετό του χρυσού». Αγοράζοντας την Αλάσκα από τους Ρώσους (το 1867) και με τη βοήθεια του μεγάλου μεταναστευτικού ρεύματος από την Ευρώπη αναδεικνύονται σε μεγάλη δύναμη. Παράλληλα με τις νέες τεχνικές παραγωγής ανθούν και οι επιστήμες. Ο Φάραντεϊ κάνει έρευνες για τον ηλεκτρισμό και ο Παστέρ στο εργαστήριό του δίνει νέα ώθηση στην ιατρική επιστήμη. Ο Γλάδστων έγραφε το 1864: «Η μέθη από την αύξηση του πλούτου και της δύναμης έχει κυριεύσει μόνο τις εύπορες τάξεις». Αυτή η γρήγορη ανάπτυξη όμως δεν είναι σχεδιασμένη. Η αναρχία στην παραγωγή πυροδοτεί τις πρώτες κρίσεις και ο εδραιωμένος πλέον σε Ευρώπη και Αμερική καπιταλισμός αρχίζει να περιχαρακώνεται απέναντι στην εργατική δυσαρέσκεια. Οι απεργίες απαγορεύονται, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις τελούν υπό διωγμόν και οι κατέχοντες τα μέσα παραγωγής αντιδρούν στη θέσπιση εργατικής νομοθεσίας.

Ασυλο για τους άστεγους του Λονδίνου (χαρακτικό του 1859). Οι σειρές των κρεβατιών μοιάζουν με φέρετρα

Το ζητούμενο τώρα είναι μια δικαιότερη κοινωνία (λατινικά: societas). Οι σοσιαλιστές αυτό ακριβώς υπόσχονται. Μια κοινωνία με κοινοκτημοσύνη (κομμουνισμό) όπου δεν θα υπάρχουν ανισότητες. Αυτή είναι η εποχή που γέννησε τον Καρλ Μαρξ. Ο πατέρας του «επιστημονικού σοσιαλισμού» όμως δεν υποσχόταν κομμουνισμό όπως αυτόν των Ινκας στο προκολομβιανό Περού. Ούτε αποδεχόταν τις ενθουσιώδεις περιγραφές φανταστικών χωρών όπου δεν θα υπήρχε αδικία, απορρίπτοντας την «Ουτοπία» του σερ Τόμας Μορ (1516), την «Πόλη του Ηλιου» του Τομάζο Καμπανέλα (1623), τον συνεργατικό-συνεταιριστικό σοσιαλισμό του Ρ. Οουεν, την τεχνοκρατική σχολή του Σεν Σιμόν, τις εξίσου «ουτοπικές» θεωρίες του Φουριέ, του Προυντόν, ή ακόμη και τον κρατικό σοσιαλισμό των Λασάλ και Ροντμπέρτους. Ο δικός του σοσιαλισμός έχει νόμους, σύμφωνα με τους οποίους τα κοινωνικά συστήματα γεννώνται και εξαφανίζονται, αντικαθιστώμενα από άλλα βάσει των οικονομικών όρων που διαμορφώνονται κάθε φορά. Και το 1871, οπότε και παραχώρησε τη συνέντευξη που δημοσιεύουμε σήμερα, πίστευε ότι είχε φθάσει η ώρα για την άνοδο της νέας τάξης, του προλεταριάτου, στην εξουσία. Ηταν η εποχή της επανάστασης στη Γαλλία. Η Κομμούνα του Παρισιού απέτυχε και πνίγηκε στο αίμα. Οι θεωρίες του εβραίου νομικού-φιλοσόφου-δημοσιογράφου από τη Ρηνανία όμως έμελλε να αλλάξουν τον κόσμο και να τον μοιράσουν στα δύο: στους φανατικούς υποστηρικτές του και στους εξίσου φανατικούς εχθρούς.

Φωτογραφία εξωφύλλου: Associated Press