1. Καθώς τελειώνει το «έτος Mozart», υπάρχει φόβος μήπως ξαναπέσομε σιγά-σιγά στην παρασιώπηση της μουσικής-του (τα ελληνικά μουσικά πράγματα δέν ήσαν και πολύ φιλομοτσαρτικά, ούτως ή άλλως) ή, το χειρότερο, στην παραχάραξη της προσωπικότητας αυτού του μέγιστου τέκνου της Ανθρωπότητας. Προς τούτο, μάλιστα, συνήργησε και το άθλιο εκείνο κινηματογραφικό έργο «Amadeus» το οποίο «πολύ μικρή σχέση είχε με την πραγματική ζωή τού Μότσαρτ», (Landon, 1988): Η εικόνα του «τρελλόπαιδου» είναι αποκύημα της άποψης ότι ο άνθρωπος είναι ένα μουτρωμένο/φοβισμένο/μεταφυσικό υποκατάστατο του Ανθρώπου – όπως εναβρύνεται να το μελετά ένα μεγάλο μέρος του φιλοσοφικού corpus. Λές και το δικαίωμα στα δώρα του Θεού (στη Χαρά, στον Ερωτα και στη βιωματική απελευθέρωση μέσω της Τέχνης) οφείλει να υποτάσσεται σε «σοβαρότερα» πράγματα. Αλλ’ η ζωή είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να την αφήνομε στα χέρια των σοβαροφανών, οι οποίοι (συντόμως και αθελήτως) προάγουν εις φρασιαϊσμόν.
Υποστηρίζεται όμως σήμερα οτι ο Θεόφιλος Μότσαρτ συγκαταλέγεται στους μεγάλους που αποκατάστησαν τον homo ludens δίπλα στον homo sapiens. Ευγνωμοσύνη του χρωστάμε για τούτο, κι όχι επαρχιώτικες «ερμηνείες» του βίου του.
Θα αποπειραθώ να θυμίσω σήμερα πώς και γιατί ο Ιωάννης Χρυσόστομος Θεόφιλος Μότσαρτ ήταν πράγματι ένας ουμανιστής.
2. Και πρώτα, το εύρος των Γνώσεών-του: Μιλούσε γερμανικά, ιταλικά, γαλλικά και (λιγότερα) αγγλικά. Είχε μάθει (και έγραφε) λατινικά. Κι ήξερε (και ασκούσε) και τη γλώσσα των κωφαλάλων! Κι είναι περιττόν βέβαια να θυμηθούμε τις εκπληκτικές του μουσικές γνώσεις. Είναι όμως σκόπιμο να αναφερθούμε στα μαθηματικά-του ενδιαφέροντα: Η αδερφή-του κι οι βιογράφοι-του επιμένουν σ’ αυτήν την πλευρά της προσωπικότητάς του. Ενώ συγχρόνως μας θυμίζουν το ταλέντο-του στη ζωγραφική: Τα σκαριφήματά-του πάνω σε επιστολές κάνουν ώς σήμερα εντύπωση…
Γιατί προέταξα τις Γνώσεις του; Για να μην κάνομε το λάθος να τον εντάξομε στα μονόχνωτα «παιδιά-θαύματα»· ο Μότσαρτ ήταν πολύπλευρος – ακόμη κι απ’ τα εφηβικά-του χρόνια. Η ποιότητα του γραπτού λόγου-του (άπειρες επιστολές άφησε) μαρτυρεί αυτήν τη διανοητική ωριμότητα, αλλά και το ποιητικό-του τάλαντον: Στα γραφτά-του είναι φιλοπαίγμων, τραγικός, αυτοσαρκαζόμενος και ελευθερόστομος…
Κι είναι αυτά ακριβώς τα βασικά χαρακτηριστικά ενος διανοουμένου, τα οποία δέν προβάλλονται συνήθως όταν μιλάμε για τον Μότσαρτ. Γιατί άραγε; Μα, ίσως για να πουλήσομε μιαν αγοραία εικόνα ενός «ελαφρού καλλιτέχνη» – αφού βεβαίως ο ίδιος δέν ήταν ούτε μουτρωμένος, ούτε δυσκοίλιος όπως άλλες μουσικές ιδιοφυΐες, αλλ’ ήταν φίλος της ζωής και του έρωτα.
3. Και καλωσυνάτος – και ανοιχτός στα κοινωνικά ζητήματα της εποχής του: Κι ο ίδιος το γράφει, αλλά και κάμποσοι σύγχρονοί-του βεβαιώνουν πως «ήταν έτοιμος να γίνει θυσία για τους άλλους» (Baker, 1991). Παρά δε την γνωστή καταπιεστικότητα του πατρός-του, ο Θεόφιλος θα υποστηρίξει οτι «όσο περισσότερο ταλέντο έχεις, τόσο μεγαλύτερο και το χρέος-σου να βελτιώσεις τη θέση των γονέων σου».
Ας ακούσομε τώρα και το φιλοσοφικό πιστεύω τού ανδρός: «Σκοπός της ζωής-μας είναι να μαθαίνομε με ζήλο, να διαφωτίζομε ο ένας τον άλλον μέσω της ανταλλαγής των ιδεών, και να προάγομε τις επιστήμες και τις τέχνες». Γι’ αυτό και κάμποσοι βιογράφοι-του σήμερα αναγνωρίζουν στο πρόσωπο του Μότσαρτ ένα τέκνο του Διαφωτισμού: «Η καρδιά είναι που κάνει τον ευγενή», «οι πλούσιοι δέν καταλαβαίνουν τίποτα από φιλία» – είχε πολύ υποφέρει από τους «ευγενείς» της εποχής του, περιμένοντας ώρες σε κρύους προθαλάμους, τρώγοντας με τους υπηρέτες, δεχόμενος μουσικές εντολές από αρχιθαλαμηπόλους, και τρώγοντας κλωτσιά στα οπίσθια από τον εκπρόσωπο του αρχιεπισκόπου του Salzburg. Γι’ αυτό και στη βιβλιοθήκη-του θα βρεθούν αρκετά έργα του γερμανόφωνου Διαφωτισμού.
Ιδού λοιπόν άλλη μιά οιονεί-πολιτική πλευρά της προσωπικότητας του Μότσαρτ, αγνοημένη απ’ την ποπουλίστικη εικόνα που συνήθως διαδίδεται.
4. Γι’ αυτούς τους λόγους, για τη γνωσιακή και την ηθοπολιτική-του κατατομή, χρησιμοποίησα στον τίτλο τον (έστω και τριμμένον) όρο «διανοούμενος». Και μάλιστα ενας διανοούμενος τραγικός: Καί η αγάπη-του για τη ζωή, καί η παροιμιώδης φιλεργία-του θα σκοντάφτουν συνεχώς απάνω στο σιδερένιο εμπόδιο της μόνιμα κλονισμένης υγείας του. Η ανώμαλη γέννα, η καχεκτικότητά-του, οι αλλεπάλληλοι ρευματικοί πυρετοί κι οι μολύνσεις απο στρεπτόκοκκο, μέχρι την τελική νεφρική-του ανεπάρκεια – όλα όσα η σύγχρονη διεθνής ιατρική έρευνα έχει αποδείξει, δέν διαψεύδουν μόνον εκείνα τα Σαλιερίσματα και τα δηλητήρια των λαϊκών φυλλάδων, αλλά μας κάνουν να θαυμάζουμε πώς τελικά «το πνεύμα νίκησε την ύλη», όπως λέγαμε και παλιά. Πώς με όλα τούτα (και με τα δυσεπίλυτα οικονομικά-του προβλήματα) ο Θεόφιλος κατάφερνε να είναι ανθρώπινος και γλυκύς; Πώς στο απόγειο της δόξας-του αφιερώνει στον Χάυντν έξι κουαρτέτα με τις λέξεις «σε εκλιπαρώ να εξετάσεις με επιείκεια τα μειονεκτήματά-τους»; Ξέρετε πολλές μεγαλοφυΐες που διαθέτουν τέτοια κατατομή εύρους γνώσεων και βάθους καρδιάς;
Γράφει στον πατέρα του: «Ευχαριστώ τον Θεό που με ευλόγησε, δίνοντάς-μου την ευκαιρία (με καταλαβαίνετε) να κατορθώσω να κατανοήσω τον θάνατο ως την κλείδα της αληθούς ευτυχίας μας». Οταν την νύχτα της 5ης Δεκεμβρίου 1791 θα φύγει πρόωρα απ’ τον άθλιο κόσμο-μας, «οι άγγελοι μαζεύθηκαν να παίξουν Mozart – και ο Θεός αφουγκράζονταν»…
Ο κ. Θεοδόσης Π. Τάσιος είναι ομότιμος καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου.
