Ελία Καζάν

Ενας επιπόλαιος ριζοσπάστης Ο Ηλίας Καζαντζόγλου ­ για τους φίλους του Γκατζ, για τους υπόλοιπους Ελία Καζάν ­ γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη αλλά διέπρεψε στην Αμερική. Κατηγορήθηκε ως προδότης, αλλά διακρίθηκε όσο ελάχιστοι. Κέρδισε πολλά βραβεία και τον τίτλο του «σκηνοθέτη ηθοποιών». Σε αρκετούς προκαλεί απέχθεια, αλλά ελάχιστοι αμφισβητούν το ταλέντο του. Και το ερώτημα που τίθεται σήμερα είναι: Αξίζει ή όχι να τιμηθεί για τη συνολική προσφορά του;

«Καθήστε πάνω στα χέρια σας αντί να σηκωθείτε για να χειροκροτήσετε». Ενα από τα συνθήματα που τον τελευταίο καιρό κυκλοφορούν στο Χόλιγουντ μετά την ανακοίνωση ότι ο 89χρονος σκηνοθέτης Ελία Καζάν θα τιμηθεί με ειδικό Οσκαρ για τη συνολική προσφορά του στον κινηματογράφο. Δικαίως η απόφαση της Αμερικανικής Ακαδημίας Κινηματογράφου έχει προκαλέσει αναστάτωση. Και αν η λέξη «δικαίως» ακούγεται κάπως τολμηρή, ταυτόχρονα εξηγείται.

Πριν από μισόν αιώνα ­ 47 χρόνια για την ακρίβεια ­ ο Ελία Καζάν χαρακτηρίστηκε προδότης των πιστεύω του. Ηταν 10 Απριλίου του 1952. Ο Καζάν καταδίδει στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών οκτώ ονόματα συναδέλφων του που κάποτε υπήρξαν, όπως ο ίδιος, μέλη του κομμουνιστικού κόμματος. Τα ονόματα που κατέδωσε ήταν ήδη γνωστά στα μέλη της επιτροπής. Αυτό όμως δεν αίρει το γεγονός ότι με τη στάση αυτή φάνηκε πως υποστήριζε τη δράση της.

Για την πράξη του ο Καζάν θα γράψει αργότερα: «Οταν ο Μπράντο στο φινάλε (του «Λιμανιού της Αγωνίας») φωνάζει «χαίρομαι για ό,τι έκανα, μ’ ακούτε; Χαίρομαι για ότι έκανα!», στην πραγματικότητα εγώ, με την ίδια ένταση, έλεγα πως ήμουν ευτυχής που είχα καταθέσει». (Ο ήρωας τον οποίο υποδύεται ο Μπράντο καταθέτει εναντίον του διεφθαρμένου Σωματείου Λιμενεργατών της Νέας Υόρκης.)

Για πολλούς, κυρίως του χώρου του, παρά το μεγάλο χρονικό διάστημα που έχει μεσολαβήσει, ο Καζάν παραμένει ασυγχώρητος. «Ηταν ένα ψυχολογικό σοκ» λέει σήμερα ο ηθοποιός Ροντ Στάιγκερ, του οποίου η καριέρα βοηθήθηκε ουσιαστικά από τον Καζάν. «Σαν να τον πιάσαμε στο κρεβάτι με την αδελφή μας».

Παρ’ όλα αυτά ο Καζάν ως δημόσιο πρόσωπο δεν έχει στην πραγματικότητα καμία σχέση με τον Καζάν ως κινηματογραφιστή. Μπορεί η τότε στάση του να θεωρείται απαράδεκτη, ας μην ξεχνάμε όμως ότι πολλοί από τους ανθρώπους που τον αποκαλούν προδότη αγαπούν το «Λεωφορείον ο Πόθος», το «Αμέρικα, Αμέρικα», το «Βίβα Ζαπάτα» και το «Λιμάνι της αγωνίας». Αγαπούν τις ταινίες του, για τις οποίες η Ακαδημία τον έχει ήδη βραβεύσει και πρόκειται να το ξανακάνει.

Με τη βοήθεια ενός φίλου

Δεν είναι η πρώτη φορά που επικείμενη βράβευση του Ελία Καζάν προκαλεί διαμαρτυρία στο Χόλιγουντ. Πριν από δύο χρόνια οι επικριτές εμπόδισαν την Ενωση Κριτικών του Λος Αντζελες να τον βραβεύσει για τη συνολική προσφορά του. Κάτι παρόμοιο είχε συμβεί και το 1989, όταν το διοικητικό συμβούλιο του Αμερικανικού Ινστιτούτου Κινηματογράφου συνήλθε με την ιδέα να τον τιμήσει με το Lifetime Achievement Award, πράγμα που δεν έγινε τελικά.

Η φετινή βράβευση του Καζάν οφείλεται κατά μέγα μέρος και στην προσπάθεια του στενού φίλου του, 84χρονου ηθοποιού Καρλ Μάλντεν (του ιερέα στο «Λιμάνι της Αγωνίας»), ο οποίος προσήγγισε προσωπικά το διοικητικό συμβούλιο της Ακαδημίας Κινηματογράφου και το έπεισε για τη βράβευση. Ποιος ξέρει… Ισως βοήθησε την κατάσταση και το γεγονός ότι ένα από τα μέλη του διοικητικού συμβουλίου είναι ο Γκρέγκορι Πεκ, ηθοποιός του Καζάν στη «Συμφωνία κυρίων», για την οποία είχε προταθεί ο ίδιος για Οσκαρ.

Η ψυχολογία ως συμπεριφορά

Ο ιστορικός του κινηματογράφου Ντέιβιντ Τόμπσον συνοψίζει εύστοχα τη συνολική προσφορά του Καζάν στο βιβλίο του «Α Biographical Dictionary of Film»: «Ενώ δεν έχασε ποτέ τις ελληνοτουρκικές ρίζες του ­ όπως φαίνεται και στο «Αμέρικα, Αμέρικα» ­ ελάχιστοι γηγενείς σκηνοθέτες είχαν παρόμοια με τη δική του επιμονή στον χειρισμό αμερικανικών θεμάτων και προβλημάτων ή έδειξαν τόσο ενδιαφέρον για την ειλικρίνεια της έντασης των ερμηνειών».

Περισσότερο από καθετί, η ικανότητα του Καζάν στον χειρισμό των ηθοποιών είναι που σήμερα του έχει χαρίσει μια θέση ανάμεσα στους κορυφαίους του αμερικανικού κινηματογράφου και θεάτρου.

Ως ηθοποιός άλλωστε ξεκίνησε την καριέρα του σπουδάζοντας κοντά στον Λι Στράσμπεργκ στο Group Theatre της Νέας Υόρκης. Πριν από την επιτυχημένη σκηνοθετική πορεία του στο Μπρόντγουεϊ ­ όπου έγινε ο «ειδικός» των θεατρικών έργων του Τενεσί Γουίλιαμς και του Αρθουρ Μίλερ ­ έπαιξε ο ίδιος σε πολλά θεατρικά έργα, ανάμεσα στα οποία αρκετά του φίλου του Κλίφορντ Οντέτς («Paradise Lost», «Waiting for Lefty»). Τα ονόματα του Οντέτς και του Μίλερ βρίσκονταν ανάμεσα σ’ εκείνα που αργότερα κατέδωσε ο Καζάν στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων. Επαιξε και σε δύο κινηματογραφικές ταινίες, «City of Conquest» (1940) και «Blues in the Night» (1941).

Ο Καζάν γνώριζε τις αδυναμίες αλλά και τις δυνατότητες του ηθοποιού. Ηταν ένα επάγγελμα που τον ενδιέφερε και που το πονούσε. Το απέδειξε όταν το 1948 ίδρυσε το Actors’ Studio, σχολή υποκριτικής, στη Νέα Υόρκη, που έκανε περισσότερο προσιτή τη μέθοδο Στανισλάφσκι στους Αμερικανούς.

Από τους «ηθοποιούς του», 21 έχουν προταθεί για Οσκαρ, εννέα το έχουν κερδίσει. Βοήθησε την κινηματογραφική καριέρα του Μάρλον Μπράντο, του Τζέιμς Ντιν, της Κάρολ Μπέικερ και του Γουόρεν Μπίτι. Κοντά του, «υποβαθμισμένοι» ηθοποιοί όπως ο Τζέιμς Νταν, η Νάταλι Γουντ, η Ντόροθι Μακ Γκουάιαρ και η Εύα Μαρί Σεντ πέτυχαν τις καλύτερες ερμηνείες της καριέρας τους.

Αν και με το πέρασμα του χρόνου οι ταινίες του έφεραν ολοφάνερα σημάδια παρακμής, η φήμη του σε σχέση με τον χειρισμό των ηθοποιών δεν αλλοιώθηκε. Η «μετατροπή της ψυχολογίας σε συμπεριφορά» ήταν η ερμηνεία που ο ίδιος έδωσε για την τεχνική της μεθόδου την οποία ως το 1962, χρονιά που παραιτήθηκε, δίδασκε στο Actors’ Studio.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’40, επηρεασμένος κατ’ αρχήν από τον ιταλικό νεορεαλισμό αλλά και υπό την πίεση που ασκούσε η τηλεόραση, ο Καζάν υπήρξε ένας από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν αυθεντικούς χώρους γυρισμάτων στο Χόλιγουντ («Πανικός στους δρόμους», «Μπούμερανγκ»). Αργότερα ίδρυσε τη δική του εταιρεία παραγωγής, μετακόμισε ξανά στην Ανατολική Ακτή και έγινε ένας από τους σκαπανείς του ανεξάρτητου, «προσωπικού» κινηματογράφου. Οι ταινίες του, τέλος, επηρέασαν την αισθητική πολλών νεότερων σκηνοθετών ­ κυρίως από την Ανατολική Ακτή ­, όπως ο Σίντνεϊ Λιούμετ, ο Τζον Κασσαβέτης, ο Μάρτιν Σκορσέζε, ακόμη και ο Γούντι Αλεν.

Η αλήθεια είναι ότι η βράβευση του Ελία Καζάν, σήμερα, για τη συνολική προσφορά του στον κινηματογράφο δεν έχει και τόση σημασία, καθώς κατά τη διάρκεια της καριέρας του έχει χορτάσει από βραβεία και διακρίσεις. Εδώ ξεχωρίζουμε τις σημαντικότερες στιγμές του. Ας σημειωθεί ότι οι περισσότερες ήρθαν μετά την κατάθεσή του στην Επιτροπή Αντιαμερικανικών Δραστηριοτήτων.

1947: Βραβείο σκηνοθεσίας της Ενωσης Κριτικών της Νέας Υόρκης για τη «Συμφωνία κυρίων» (1947)

1948: Χρυσή Σφαίρα σκηνοθεσίας για τη «Συμφωνία κυρίων»

1948: Οσκαρ σκηνοθεσίας για τη «Συμφωνία κυρίων»

1951: Βραβείο σκηνοθεσίας της Ενωσης Κριτικών της Νέας Υόρκης για το «Λεωφορείον ο Πόθος» (1951)

1952: Υποψήφιος για Οσκαρ σκηνοθεσίας για το «Λεωφορείον ο Πόθος»

1954: Εξ ημισείας Αργυρός Λέων για το «Λιμάνι της Αγωνίας»

1954: Βραβείο σκηνοθεσίας της Ενωσης Κριτικών της Νέας Υόρκης για το «Λιμάνι της Αγωνίας»

1955: Χρυσή Σφαίρα σκηνοθεσίας για το «Λιμάνι της Αγωνίας»

1955: Οσκαρ σκηνοθεσίας για το «Λιμάνι της Αγωνίας»

1955: Το «Ανατολικά της Εδέμ» κερδίζει το βραβείο καλύτερης δραματικής ταινίας στο Φεστιβάλ των Καννών

1956: Υποψήφιος για Οσκαρ σκηνοθεσίας για το «Ανατολικά της Εδέμ» (1955)

1957: Χρυσή Σφαίρα σκηνοθεσίας για το «Baby Doll» (1956)

1964: Χρυσή Σφαίρα σκηνοθεσίας για το «Αμέρικα, Αμέρικα» (1963)

1964: Τρεις υποψηφιότητες για Οσκαρ για το «Αμέρικα, Αμέρικα» ­ καλύτερης ταινίας (ως παραγωγός), σκηνοθεσίας και πρωτότυπου σεναρίου

1987: Βραβείο Ντ. Γ. Γκρίφιθ από την Ενωση Αμερικανών Σκηνοθετών

1996: Χρυσή Αρκτος στο Φεστιβάλ Βερολίνου για το σύνολο του έργου του


Απόψεις

» Είναι γνωστό ότι πολύς κόσμος δίνει κυριολεκτικά το δεξί του χέρι για να δουλέψει μαζί του. Εχει τρομερό ένστικτο για τους ανθρώπους. Συμπάσχει με τις φοβίες και τον τρόμο των ηθοποιών, έχοντας ο ίδιος υπάρξει ηθοποιός. Και διαθέτει μια προσωπική μαγεία που σε διαπερνά».

Ντέμπορα Κερ, ηθοποιός που έπαιζε στον «Συμβιβασμό»

» Ο Καζάν είναι σπουδαίος σκηνοθέτης. Η προσωποποίηση της θεωρίας του δημιουργού. Μια εκπληκτική «μηχανή» του κινηματογράφου. Ανεξάρτητα από το τι νιώθεις γι’ αυτόν σε πολιτικό επίπεδο, ανήκει στους μεγάλους δημιουργούς«.

Γουόρεν Μπίτι, ηθοποιός που έπαιζε στο «Πυρετός στο αίμα»

» Είχα μια θαυμάσια σχέση με τον Καζάν. Στο θέατρο υπάρχουν κύριοι και κυρίες. Ο Καζάν ήταν κύριος. Αλλαξε την τελευταία πράξη της «Λυσσασμένης γάτας» και χάρη σ’ αυτή την αλλαγή το έργο έκανε μεγαλύτερη επιτυχία (στο θέατρο) απ’ ό,τι το «Λεωφορείον ο Πόθος«».

Τενεσί Γουίλιαμς, θεατρικός συγγραφέας

» Ταινίες του όπως το «Λεωφορείον ο Πόθος» και «Το Λιμάνι της Αγωνίας» είναι επίδειξη τακτικής που προκαλεί και τεχνικών τρυκ που εντυπωσιάζουν. Το εξεζητημένο υλικό τους είναι που τις κάνει τόσο μη αποδεκτές. «Το Λιμάνι της Αγωνίας» μπορεί να λειτουργήσει μόνον ως χαμηλής ποιότητας μελόδραμα«.

Τόνι Ρίτσαρντσον, σκηνοθέτης

» Διάλεγε τους ηθοποιούς που ήθελε, έφτιαχνε τις ταινίες που ήθελε και τις έφτιαχνε όπως εκείνος ήθελε. Χωρίς καμία συνεργασία ή παρέμβαση από τα γραφεία διανομής της εποχής και τα στούντιο.

Αυτό ήταν ένα βήμα προόδου για την κινηματογραφία. Υπήρξε σκαπανέας και με αυτόν τον τρόπο έδωσε ευκαιρίες σε άλλους«.

Στάνλεϊ Μπέικερ, ηθοποιός

» Ο Καζάν δίνει στο υλικό του αυτό που περιμένεις να δώσει: μια ευφυή και σε τελική ανάλυση ανιαρή, άρτια επιφάνεια. Σε ορισμένες περιπτώσεις πετυχαίνει να αποσπά θαυμάσιες ερμηνείες από τους ηθοποιούς, όμως κατά κάποιον τρόπο αυτό μας κάνει να νιώθουμε πως είναι «καλός με τους ηθοποιούς» και όχι πως ανταποκρίνεται με αμεσότητα στους ήρωες«.

Κάρελ Ράιζ, σκηνοθέτης

» Δεν έχω τίποτε να πω«.

Ζυλ Ντασσέν, σκηνοθέτης


(για το θέμα της επικείμενης βράβευσης του Καζάν με Οσκαρ)