Στο ημίφως των αιθουσών του Ινστιτούτου Αραβικού Κόσμου στο Παρίσι μια γνωστή μορφή αναδύεται μέσα από τις σκιές της Ιστορίας για να αποδείξει τελικά ότι δεν τη γνωρίζουμε τόσο καλά όσο νομίζουμε. Η Κλεοπάτρα Ζ’, η τελευταία βασίλισσα της Αιγύπτου, επιστρέφει όχι ως καρικατούρα της μεγάλης οθόνης αλλά ως ένα ανοιχτό ερώτημα. Μια μορφή γεμάτη αντιφάσεις, ένα πρόσωπο που γέννησε ποικιλοτρόπως τα πάθη αλλά τελικά δεν αποκρυπτογραφήθηκε ποτέ επαρκώς. Η έκθεση «Le Mystère Cléopâtre» (ως τις 11/1/26) φιλοδοξεί να φωτίσει τη γυναίκα πίσω από τον θρύλο και να ξαναγράψει, έστω και αποσπασματικά, την ιστορία της.
Στο συλλογικό φαντασιακό η Κλεοπάτρα είναι η απόλυτη μοιραία γυναίκα. Εκείνη που σαγήνευσε τον Ιούλιο Καίσαρα και τον Μάρκο Αντώνιο και που έδωσε τέλος στη ζωή της με το δάγκωμα ενός φιδιού, σύμφωνα με την πιο διαδεδομένη ιστορία. Η έκθεση όμως ξεκινά αποδομώντας αυτό το στερεότυπο. Δεν γνωρίζουμε τίποτα για την ομορφιά της, το χρώμα του δέρματός της, ούτε καν για τα μαλλιά της» τονίζει η αιγυπτιολόγος και επιστημονική επιμελήτρια Κριστιάν Ζιγκλέρ.
«Είτε μιλάμε για αρχαιοελληνικά είτε για αιγυπτιακά γλυπτά, δεν υπάρχει κανένα άγαλμα που να μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι αποδίδει τη μορφή της Κλεοπάτρας» προσθέτει. Αντί για ειδυλλιακές απεικονίσεις, οι πρώτες αίθουσες της έκθεσης φιλοξενούν αρχαιολογικά ευρήματα που υπογραμμίζουν την αβεβαιότητα και την πολυσημία της ιστορικής φυσιογνωμίας.
Με περισσότερα από 250 έργα που προέρχονται από το Λούβρο, τη Βιβλιοθήκη της Γαλλίας και άλλες διεθνείς συλλογές, η έκθεση παρουσιάζει ένα συναρπαστικό ταξίδι από την αρχαιότητα ως σήμερα: προτομές, νομίσματα, αλεξανδρινά ευρήματα, πίνακες, φιλμ, εγκαταστάσεις και σύγχρονες καλλιτεχνικές αφηγήσεις συνυπάρχουν για να σχηματίσουν ένα πολύτροπο πορτρέτο.
Πρόκειται για μια από τις σημαντικότερες θεματικές παρουσιάσεις του Ινστιτούτου, το οποίο συνεχίζει τη μακρά του ενασχόληση με την αιγυπτιακή κληρονομιά μετά τη διοργάνωση εκθέσεων όπως οι «Ορίζοντας του Χέοπα» (2022), «Το Επος της Διώρυγας του Σουέζ» (2018) ή «Osiris, τα βυθισμένα μυστήρια της Αιγύπτου» (2015), για να μιλήσουμε για τις πιο πρόσφατες.
Πολύτροπη Κλεοπάτρα
Μέσα από την έκθεση λοιπόν η Κλεοπάτρα παρουσιάζεται ως ένα κατ’ εξοχήν πολιτικό πρόσωπο: κόρη του Πτολεμαίου ΙΒ’, η τελευταία κυρίαρχη της δυναστείας των Πτολεμαίων η οποία εξελίσσεται σε ικανότατη ηγεμόνα με βαθιά γνώση των πολιτισμών που συνυπήρχαν στην Αλεξάνδρεια μέσα σε ένα εχθρικό, ρωμαιοκρατούμενο γεωπολιτικό τοπίο.
Πολύγλωσση, καλλιεργημένη και αποφασιστική, κατάφερε να διατηρήσει την ισχύ της σε ένα βασίλειο υπό τη σκιά της Ρώμης, εξουδετερώνοντας αντιπάλους και εντός της οικογένειας όπως οι αδελφοί της Πτολεμαίος ΙΓ’ και ΙΔ’. Διοίκησε με οξυδέρκεια, συμμάχησε με τον Ιούλιο Καίσαρα και αργότερα με τον Μάρκο Αντώνιο, απέκτησε τέσσερα παιδιά (ένα με τον πρώτο και τρία με τον δεύτερο) και επιχείρησε να διασώσει την αυτονομία της Αιγύπτου με κάθε διπλωματικό και στρατηγικό μέσο.
Η ήττα της στη ναυμαχία του Ακτίου (31 π.Χ.) από τον Οκταβιανό και η αυτοκτονία της έναν χρόνο αργότερα, σηματοδοτούν το τέλος της δυναστείας των Πτολεμαίων αλλά όχι και το τέλος του μύθου τους και πρωτίστως του δικού της. Σημειωτέον, η δυναστεία των Πτολεμαίων, γνωστή επίσης ως «δυναστεία των Λαγιδών», είχε τις ρίζες της στη Βόρεια Ελλάδα. Είχε ιδρυθεί από τον πρώτο της γραμμής Πτολεμαίο, στον οποίο είχε απονεμηθεί η Αίγυπτος ως βασίλειο μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 323 π.Χ.
Η Κλεοπάτρα αναδεικνύεται ως φορέας μιας σύνθετης ταυτότητας, που συνδύαζε αρμονικά την ελληνική, τη ρωμαϊκή και την αιγυπτιακή κουλτούρα. Τη διαπολιτισμική αυτή διάσταση αναδεικνύουν οι πρώτες αίθουσες της έκθεσης, αφιερωμένες στην αρχαιολογία και την ιστορική τεκμηρίωση. Εκεί, ανάμεσα σε εξαιρετικά εκθέματα από το Μουσείο του Λούβρου και τη Γαλλική Εθνική Βιβλιοθήκη, ο επισκέπτης καλείται να αναστοχαστεί πάνω στην πραγματική πολιτισμική ταυτότητα της βασίλισσας, πέρα από τα φολκλορικά ή κινηματογραφικά στερεότυπα.
Ζήτημα οπτικής
Η μεταθανάτια φήμη της Κλεοπάτρας υπήρξε διαμετρικά αντίθετη σε Ανατολή και Δύση. Για τους Αιγυπτίους και τους Ελληνες υπήρξε θεά, κυβερνήτρια και σοφή, ενώ για τους Ρωμαίους η «προκλητική αλλοδαπή» που διέφθειρε τους ηγέτες της Ρώμης.
Οι ρωμαίοι ιστορικοί τη διέσυραν ως «προαγωγό της ακολασίας» και «βασίλισσα πόρνη». Αργότερα, άραβες συγγραφείς του Μεσαίωνα την περιγράφουν ως προστάτρια του λαού της και λόγια γυναίκα. Από τον 16ο αιώνα και μετά, η Δύση αρχίζει να την επανεφευρίσκει μέσα από έργα τέχνης, από το θέατρο, τη λογοτεχνία ή την όπερα – κάθε εποχή σύμφωνα με τα δικά της ιδεώδη.
Στη ζωγραφική η Κλεοπάτρα μετατρέπεται από ρομαντική ηρωίδα σε εξωτική και γραφική φιγούρα: τόσο στον ζωγράφο της Αναγέννησης και του Μανιερισμού Μικέλε Τοζίνι (1503-1577) όσο και τον γάλλο ζωγράφο Ζαν-Αντρέ Ριξάνς (1846-1925) συναντάμε με τρεις αιώνες διαφορά την ίδια νοσηρή αισθησιακότητα.
Στο θέατρο, η τραγωδία του Σαίξπηρ «Αντώνιος και Κλεοπάτρα» κάνει γνωστό τον «μυθιστορικό» της μύθο στη θεατρική σκηνή, τον οποίο θα επανενσαρκώσει η Σάρα Μπερνάρ. Τον πρώτο ρόλο έχουν βέβαια οι χολιγουντιανές ενσαρκώσεις της, με αποκορύφωμα την Ελίζαμπεθ Τέιλορ το 1963. Δεκάδες ταινίες παρήχθησαν μεταξύ 1963 και 2023, μέσα από τις οποίες η Κλεοπάτρα γίνεται σύμβολο αισθησιασμού, πολυτέλειας και θηλυκής δύναμης.
Ποπ αναφορές
Η φιγούρα της μετατρέπεται σε προϊόν μαζικής κουλτούρας, ένα «brand» που πουλάει από σαπούνια και ρύζι μέχρι αναψυκτικά. Η έκθεση παρακολουθεί αυτή τη διαδρομή, δεν μπορεί να την παραβλέψει, αλλά δεν μένει στη γραφική απεικόνιση. Μέσα από έργα σύγχρονων καλλιτέχνιδων, όπως η Ναζανίν Πουγιαντέ και η Σουρούκ Ραϊέμ, η Κλεοπάτρα ανασυντίθεται ως φωνή γυναικείας αυτενέργειας, αντιστεκόμενη στο «ανδρικό βλέμμα» που την υποβάθμισε σε σύμβολο σαγήνης. Η άρνησή της να υποταχθεί, μέσα σε έναν κόσμο κυριαρχούμενο από άνδρες, προτιμώντας να πεθάνει παρά να παραδοθεί, την κάνει σύμβολο απελευθερωτικών αγώνων.
Διότι παράλληλα, παρουσιάζεται ως μορφή αντίστασης: στην Αίγυπτο του 20ού αιώνα γίνεται σύμβολο αντίστασης στον βρετανικό αποικιοκρατισμό (1882-1956), στις Ηνωμένες Πολιτείες αποτελεί πηγή υπερηφάνειας για την αφροαμερικανική κοινότητα, ιδιαίτερα στη μάχη κατά της δουλείας στη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου (1861-1865). Τα φεμινιστικά κινήματα αναδεικνύουν εκ νέου τον ρόλο της ως γυναίκας στην εξουσία, καταγγέλλοντας την παραμόρφωσή της μέσω του ανδρικού βλέμματος (male gaze), καθιστώντας την διαχρονικό σύμβολο.
Η Σίντι Σέρμαν τη συνδυάζει με άλλα πολύ γνωστά γυναικεία αρχέτυπα όπως την Αφροδίτη και τη Μέδουσα σε μία ενιαία, δυναμική και επιβλητική γυναικεία παρουσίαση. Η Σέρμαν ανατρέπει ή επαναπροσδιορίζει βαθιά ριζωμένα γυναικεία στερεότυπα, αναδεικνύοντας μια πιο πολύπλευρη και δυναμική γυναικεία ταυτότητα και η Κλεοπάτρα παραμένει παρούσα ως φάντασμα, μνήμη, αλλά και ενεργή φωνή σε σύγχρονες συζητήσεις για την εξουσία, την ταυτότητα και τη θηλυκότητα.
Εν τέλει η έκθεση «Το μυστήριο Κλεοπάτρα» δεν δίνει οριστική απάντηση στο ποια ήταν πραγματικά αυτή η γυναίκα, και πώς θα μπορούσε άλλωστε. Αντίθετα, αφήνει τον επισκέπτη να περιηγηθεί μέσα από τα στρώματα του χρόνου, να αναρωτηθεί τι σημαίνει κάθε εκδοχή της και ίσως να αναγνωρίσει μέσα από αυτήν τον δικό του μύθο.
INFO
«Le Mystère Cleopâtre»: Institut du Monde Arabe, Παρίσι, έως τις
11 Ιανουαρίου 2026.
