Demetrios Eames: Η δημιουργική σκέψη των Ιμς ήταν βαθιά ανθρωποκεντρική

Βλέπεις τις καρέκλες των Eames και τις αναγνωρίζεις αμέσως, ακόμα κι αν δεν ξέρεις το όνομά τους. Είναι παντού: στα σπίτια, σε γραφεία, σε ξενοδοχεία, σε σκηνικά ταινιών, σε μουσεία ή απλώς σε μια φωτογραφία στο Instagram. Ισως γιατί δεν είναι απλώς έπιπλα, αλλά σχεδιαστικά εικονίδια που ενσωματώνουν κάτι πολύ περισσότερο: άνεση, τεχνική και ομορφιά με ανθρώπινη κλίμακα.

Ο Τσαρλς (1907-1978) και η Ρέι Ιμς (1912-1988) έφεραν επανάσταση στον βιομηχανικό σχεδιασμό, δίνοντας μορφή σε ένα όραμα όπου η λειτουργικότητα συναντά την ευφυΐα και η καινοτομία γίνεται καθημερινότητα. Ηταν οι πρώτοι που αξιοποίησαν το πλαστικό στις καρέκλες, δημιουργώντας το πρώτο design κάθισμα από αυτό το υλικό, κάτι που σήμερα θεωρούμε σχεδόν αυτονόητο.

Αλλά οι Ιμς δεν ήταν μόνο πρωτοπόροι σχεδιαστές. Ηταν και παππούς και γιαγιά. Διότι ο Τσαρλς, ένας ήδη πετυχημένος αρχιτέκτονας όταν συνάντησε τη σπουδάστρια Ρέι στην Cranbrook Academy of Art του Μίσιγκαν το 1940, είχε επιπλέον μία κόρη από τον πρώτο του γάμο. Εκείνη απέκτησε με τη σειρά της πέντε παιδιά. Ενα από αυτά είναι ο Ιμς Δημήτριος (Eames Demetrios, όπου το μικρό του όνομα είναι φόρος τιμής στον παππού και το επώνυμό του προέρχεται από τον ελληνικής καταγωγής πατέρα του).

Ο Ιμς Δημήτριος είναι ο διευθυντής του Eames Office, του οργανισμού που διαχειρίζεται το αρχείο, την πολιτιστική κληρονομιά και την εξέλιξη του έργου των προγόνων του. Με αυτή την ιδιότητα βρέθηκε και πάλι στην Αθήνα, εννέα χρόνια μετά την τελευταία του επίσκεψη (το 2016 για την «Eames by Vitra», σε επιμέλεια Νάντιας Αργυροπούλου), για την έκθεση με τίτλο «Vitra Eames Roadshow» στο showroom της El Greco Gallery στο Χαλάνδρι (Κηφισίας 212, έως τις 31 Ιουλίου).

Η έκθεση, σε επιμέλεια της Vitra και του Eames Foundation, περιλαμβάνει το πλήρες φωτογραφικό portfolio του Charles Eames – ένα από τα μόλις 18 πιστοποιημένα αντίγραφα στον κόσμο –, καθώς και χαρακτηριστικά έπιπλα της Vitra. Οπως και την πρώτη φορά, είναι πολυάσχολος, δύσκολο να κανονίσεις το (διαδικτυακό) ραντεβού μαζί του, αλλά φιλικός, ευγενικός και πρόθυμος να μιλήσει για την κληρονομιά που του εμπιστεύθηκαν.

Αραγε γιατί μοιάζει σαν να μηn πέρασε μια μέρα από τότε που σχεδιάστηκαν τα έπιπλά τους; «Ενας από τους βασικούς λόγους που τα σχέδια των Ιμς παραμένουν διαχρονικά είναι αυτή η θεμελιώδης ιδέα που είχαν και νομίζω είχαμε συζητήσει και την τελευταία φορά που τα είπαμε: η σχέση οικοδεσπότη και φιλοξενούμενου. Πίστευαν πως ο σχεδιαστής πρέπει να λειτουργεί όπως ένας καλός οικοδεσπότης, να προβλέπει τις ανάγκες του τελικού χρήστη.

Είναι μια ιδέα που διαπερνά πολιτισμούς, σχεδόν παντού στον κόσμο υπάρχει η αντίληψη πως ο οικοδεσπότης φέρει ευθύνη απέναντι στον φιλοξενούμενο. Οταν αυτή η σκέψη τοποθετείται στον πυρήνα του σχεδιασμού, μετατοπίζεσαι από τις απόλυτες αρχές όπως το less is more ή το form follows function – αρχές που βέβαια έχουν τη δική τους ισχύ.

Ομως ο κάθε άνθρωπος έχει διαφορετικές ανάγκες: για κάποιον προτεραιότητα είναι η αισθητική, για άλλον η προσιτή τιμή ή η ανθεκτικότητα. Αυτή η προσέγγιση σε βοηθά να σκεφτείς τον τελικό χρήστη ως υπαρκτό, ζωντανό άνθρωπο. Και αυτός είναι και ο λόγος που τα έργα των Ιμς παραμένουν επίκαιρα: γιατί η σκέψη τους ήταν πάντα βαθιά ανθρωποκεντρική».

Ντιζάιν για όποιον/α το έχει ανάγκη

Για ποιον σχεδίαζαν τελικά οι Eames; Ποιοι ήταν οι «φιλοξενούμενοί» τους; Αν κρίνουμε από το πρώτο τους κοινό έργο, η απάντηση είναι απλή: για όποιον είχε ανάγκη. Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η πρώτη τους μαζική παραγωγή ήταν ένας ξύλινος νάρθηκας για τραυματίες του αμερικανικού στρατού και ναυτικού, φτιαγμένος από μορφοποιημένο κόντρα πλακέ, τεχνική που τελειοποίησαν και αξιοποίησαν αργότερα στα έπιπλά τους: «Αυτό που έλεγαν είναι πως σχεδιάζεις για τον εαυτό σου, αλλά για το παγκόσμιο κομμάτι του εαυτού σου.

Δηλαδή, δεν επικεντρώνεσαι σε όσα σε κάνουν μοναδικό, αλλά σε εκείνα που μοιράζεσαι με όλους τους ανθρώπους. Και είχαν πει κάτι ιδιαίτερα ενδιαφέρον: ότι το αισθητικό ύφος ενός αντικειμένου αποκαλύπτεται στον βαθμό που δεν έχεις επιλύσει το πρόβλημα της λειτουργικότητάς του. Τι σημαίνει αυτό; Αν αποφασίσεις, για παράδειγμα, ότι το αισθητικό σου ύφος συνίσταται στο να βάζεις πάντα ένα μεγάλο βέλος πάνω στις καρέκλες σου, τότε το κάνεις ανεξαρτήτως από το αν είναι απαραίτητο ή όχι. Αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό, μπορεί μάλιστα να το αγαπήσει ο κόσμος. Αλλά παραμένει μια στυλιστική επιλογή. Αντίθετα, αν πεις “Θέλω να φτιάξω μια καρέκλα που να μετακινείται εύκολα μέσα στο σπίτι”, τότε η λύση μπορεί να είναι οι ρόδες, μπορεί να είναι ένα ελαφρύ υλικό ή η απόφαση πως δεν είναι μια κρίσιμη επιλογή, αφού οι περισσότεροι μετακινούν τις καρέκλες σπάνια ή με βοήθεια. Αυτό δείχνει μια σχεδιαστική προσέγγιση που βασίζεται στη σκέψη και στις αξίες, όχι απλώς στο ύφος. Ο σχεδιασμός τους ξεκινούσε πάντα από τις κοινές ανθρώπινες ανάγκες».

Η σημερινή επιτακτική πρόκληση είναι, βέβαια, η βιωσιμότητα. Και έχει ενδιαφέρον ότι οι Eames υπήρξαν οι πρώτοι που καθιέρωσαν το πλαστικό ως βασικό υλικό στο ντιζάιν, με τα εμβληματικά κελύφη τους, ξεκινώντας από την Eames Molded Plastic Chair. Ενα υλικό και μια καινοτομία που τότε συμβόλιζαν τη δημοκρατία στον σχεδιασμό, καθώς επέτρεπαν τη μαζική παραγωγή και την προσβασιμότητα.

Σήμερα, το ίδιο κάθισμα γίνεται πεδίο αναστοχασμού πάνω στα υλικά και την ευθύνη απέναντι στο περιβάλλον: «Η βιωσιμότητα είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό ζήτημα, όχι μόνο για μια μικρή ομάδα ανθρώπων, αλλά για όλους μας, γιατί συνεχώς βρισκόμαστε αντιμέτωποι με αποδείξεις ότι η πορεία που ακολουθούμε δεν είναι βιώσιμη. Τα τελευταία χρόνια έχουμε δουλέψει με τη Vitra πάνω σε πολλές διαφορετικές μορφές πλαστικού.

Αρχικά, ήμασταν πολύ περήφανοι που χρησιμοποιούσαμε ανακυκλώσιμο πλαστικό. Στη συνέχεια, προχωρήσαμε και χρησιμοποιήσαμε πλαστικό από βιομηχανικά απόβλητα. Τώρα, χρησιμοποιούμε πλαστικό από καταναλωτικά απόβλητα – καθένα από αυτά τα βήματα ανεβάζει τον πήχη όσον αφορά τα υλικά που ενσωματώνονται ξανά στην κατασκευή της καρέκλας. Κάθε αλλαγή απαιτεί και επανασχεδιασμό της σύνθεσης του υλικού.

Η μορφή παραμένει ίδια, αλλά πρέπει να είμαστε βέβαιοι ότι το υλικό μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτή τη φόρμα. Αυτό επηρεάζει και τα χρώματα που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε και αυτή είναι επίσης δική μας ευθύνη».

Μια οικογενειακή υπόθεση

Η μαζική παραγωγή των έργων τους υποστηρίζεται από τη Vitra από το 1957, εταιρεία που έχει τα δικαιώματα για την Ευρώπη και τη Μέση Ανατολή. Στην Αμερική, σχεδόν μία δεκαετία νωρίτερα, είχε αναλάβει η Herman Miller.

Εστω κι έτσι, η διατήρηση της κληρονομιάς του ζεύγους, που δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι είναι οι πιο σημαντικοί αμερικανοί ντιζάινερ του 20ού αιώνα, είναι οικογενειακή υπόθεση: «Για κάθε σχεδιαστή υπάρχει ένα θεμελιώδες ερώτημα: πού τελειώνει η τέχνη και πού αρχίζει ο σχεδιασμός. Οι δύο τομείς μοιράζονται την αισθητική, το υλικό αποτύπωμα, το νόημα. Αλλά ο σχεδιασμός απαιτεί και λειτουργικότητα. Και ένα άλλο κρίσιμο στοιχείο είναι η συνέχεια: ενώ στην τέχνη δεν δημιουργείται νέο έργο μετά τον θάνατο του καλλιτέχνη, στον σχεδιασμό κανείς δεν θέλει το έργο του να σταματήσει. Οι Eames δεν έφτιαχναν “βίντατζ” αντικείμενα, αλλά έπιπλα για το αύριο. Γι’ αυτό και ανέθεσαν στην οικογένεια τον ρόλο του θεματοφύλακα, για να εξασφαλίσουν πως η κληρονομιά τους δεν θα αλλοιωθεί».

Αραγε, τι θα εντυπωσίαζε σήμερα αυτό το ζευγάρι που συνδύασε αρχιτεκτονική, βιομηχανικό σχεδιασμό, γραφιστική, φωτογραφία και κινηματογράφο, δημιουργώντας ένα ολιστικό και βαθιά ανθρωποκεντρικό όραμα για τον σχεδιασμό;

«Πιστεύω ότι θα ήταν ικανοποιημένοι που διατηρούμε όχι μόνο την ποιότητα, αλλά και την προσαρμοστικότητα του σχεδιασμού τους. Κι εμείς έχουμε την τύχη να συνεργαζόμαστε με έναν εξαιρετικό εταίρο, τη Vitra, που συμμερίζεται αυτή την ευθύνη, όπως αντίστοιχα και η Herman Miller, εταιρείες που είχαν διαλέξει οι ίδιοι οι Ιμς όσο ζούσαν.

Συνεργασίες που διασφαλίζουν ότι τα σχέδιά τους παράγονται με τον τρόπο που πρέπει, ενώ παράλληλα προσαρμόζονται στις αλλαγές των υλικών ή της εξέλιξης. Για παράδειγμα, όσο ζούσε η Ρέι, αντικαταστάθηκε το αρχικό rosewood (παλίσανδρος) που χρησιμοποιούσαμε στη lounge chair, καθώς προερχόταν από παρθένα τροπικά δάση. Τώρα χρησιμοποιούμε καλλιεργήσιμο ξύλο, το οποίο εκείνη ενέκρινε πλήρως.

Φυσικά, συνεχίζουμε να αναζητούμε ακόμα πιο οικολογικά υλικά. Ενα ακόμη παράδειγμα είναι το ύψος καθίσματος. Ο μέσος Ευρωπαίος σήμερα είναι περίπου 5 έως 10 εκατοστά ψηλότερος από ό,τι ήταν τη δεκαετία του ’50. Οπότε τίθεται το ερώτημα: σταματάμε την εξέλιξη του brand ή δημιουργούμε μια διαδικασία – όπως κάναμε εμείς, η οικογένεια, σε συνεργασία με τον κατασκευαστή – για να προσαρμόσουμε το σχέδιο; Αυτό εννοώ όταν λέω ότι ο σχεδιασμός έχει μια ζωντανή, εξελισσόμενη διάσταση.

Πάντως, πιστεύω πως ο Τσαρλς και η Ρέι θα  εντυπωσιάζονταν από το Internet, αν και είχαν ήδη δημιουργήσει σχέδια και ταινίες που προέβλεπαν σε μεγάλο βαθμό την εποχή μας. Νομίζω ότι θα ένιωθαν πως πολλά από αυτά τα νέα εργαλεία χρειάζονται καλύτερη μέριμνα για τον χρήστη και θα ήθελαν πραγματικά να συμβάλουν στο να εκπαιδευτεί, ώστε να τα χρησιμοποιεί με ουσία και με επίγνωση, κατανοώντας καλύτερα τον κόσμο γύρω του».

H διάσωση του Case Study House #8

Να πούμε, βέβαια, ότι εκτός από το Το Eames Office υπάρχει και το Eames Foundation, το οποίο μεριμνά για το εμβληματικό Case Study House #8. Είναι ένα αρχιτεκτονικό Εθνικό Ιστορικό Ορόσημο στην Αμερική από το 2006, μια κατοικία που σχεδίασαν οι Ιμς το 1949 ώστε να είναι το σπίτι και το δημιουργικό εργαστήριό τους.

Μάλιστα, στη διάρκεια του πρόσφατου Milan Design Week, επαναλανσαρίστηκε ως Charles & Ray Eames Foundation ώστε να διοργανώνει επιπλέον εκθέσεις για την αρχιτεκτονική των Ιμς, η οποία δεν είναι ευρέως γνωστή, ή με θεματικές που περιστρέφονται γύρω από έργα τους όπως το «Powers of Ten» (σ.σ.: μια μικρού μήκους ταινία που απεικονίζει πώς αλλάζει η αντίληψή μας για τον χώρο ανάλογα με την κλίμακα στην οποία τον παρατηρούμε, από το μακροκοσμικό Σύμπαν έως τον μικρόκοσμο του ατόμου).

Μεγαλώνοντας, ο Ιμς Δημήτριος επισκεπτόταν τον παππού Τσαρλς και τη γιαγιά Ρέι σε αυτό το εμβληματικό σπίτι τους στο Πασίφικ Παλισέιντς στο Λος Αντζελες. Eνα κτίριο με καθαρές γραμμές, ορθολογική κατανομή χώρων και μεγάλη χρήση γυάλινων επιφανειών, οπότε και αρμονική συνύπαρξη με το φυσικό περιβάλλον και ταυτόχρονα εξαιρετικά ζεστό και προσωπικό, με αντικείμενα σχεδιασμένα από τους ίδιους.

H οικία σχεδιάστηκε στο πλαίσιο του προγράμματος «Case Study Houses», που ξεκίνησε από το περιοδικό «Arts & Architecture» με στόχο την προώθηση οικονομικών, καινοτόμων και λειτουργικών κατοικιών για τη μεταπολεμική Αμερική, σχεδιασμένων από κορυφαίους αρχιτέκτονες.

Είναι άλλη μια κατοικία που βρέθηκε στη δίνη της καταστροφικής πυρκαγιάς του Λος Αντζελες πριν από έξι μήνες, αλλά βγήκε τελικά αλώβητη: «Σταθήκαμε πολύ τυχεροί. Η φωτιά έφτασε περίπου στα 40 ή 50 μέτρα από το σπίτι. Oπως συμβαίνει και στην Ελλάδα και το γνωρίζετε, τα καυτά αποκαΐδια πετάγονται παντού και προκαλούν ζημιές, οπότε υπήρχαν μικρές εστίες κοντά στο σπίτι, αλλά ευτυχώς τα εναέρια μέσα τις έσβησαν.

Τώρα συμμετέχουμε στις προσπάθειες αποκατάστασης. Υπάρχει το πρότζεκτ “Case Study: Adapt”, το οποίο σχεδιάζει νέα σπίτια στο πνεύμα του αρχικού προγράμματος “Case Study Houses”, αλλά με βάση τις ανάγκες που προέκυψαν μετά τις πυρκαγιές. Δεν το ξεκινήσαμε εμείς, αλλά το στηρίζουμε ενεργά και είμαστε ανάμεσα στα ιδρυτικά μέλη της ομάδας».

Το δημιουργικό DNA

Παρ’ όλη την ενεργή εμπλοκή του στη διατήρηση της κληρονομίας των Ιμς και τη ζωντάνια με την οποία μιλάει για τη σχεδιαστική φιλοσοφία τους, ο Δημήτριος δεν θέλησε ποτέ να σπουδάσει ώστε να εμπλακεί δημιουργικά με το ντιζάιν.

«Ηθελα πάντα να κάνω κινηματογράφο» θα πει με απόλυτη σαφήνεια. Αυτό και έπραξε λοιπόν, οπότε σπούδασε κινηματογράφο και Βιολογία στο Χάρβαρντ, γύρισε ταινίες και ντοκιμαντέρ, μάλιστα ένα από τα πρώτα του έργα τιτλοφορείται «Breakthrough: A Portrait of Aristides Demetrios» (1986), ένα αφιέρωμα στον γλύπτη πατέρα του.

Γλύπτης ήταν και ο παππούς του Τζορτζ Δημήτριος, με καταγωγή από τους Πύργους Κοζάνης, ο οποίος ταξίδεψε πολύ νέος στις ΗΠΑ και έγινε τελικά ένας από τους πιο γνωστούς καλλιτέχνες του Κέιπ Αν της Μασαχουσέτης: «Στην αρχή της κουβέντας μας με ρωτήσατε αν έχω ξαναέρθει μετά το ’16 στην Αθήνα. Ηρθαμε άλλη μία φορά λίγο πριν από την πανδημία, αλλά για προσωπικούς λόγους. Επισκεφθήκαμε το χωριό και ήταν μια εμπειρία πραγματικά συγκλονιστική.

Στη διάρκεια της Κατοχής, το χωριό είχε υποστεί μια ναζιστική σφαγή ως αντίποινα, με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους σχεδόν όλοι οι κάτοικοι. Μιλήσαμε με ανθρώπους εκεί και η στιγμή ήταν πολύ φορτισμένη συναισθηματικά, ήταν η πρώτη φορά που κάποιος από την οικογένειά μας επέστρεφε. Ο παππούς μου δεν ήθελε ποτέ να γυρίσει, γιατί ο πόνος ήταν πολύ βαθύς».

Πάντως το πρότζεκτ ζωής του Ιμς Δημήτριος δεν είναι κινηματογραφικό αλλά ένα παγκόσμιο έργο πολυδιάστατης αφήγησης. Ο τίτλος του είναι «Kcymaerxthaere», συνιστά το αποτύπωμα ενός παράλληλου σύμπαντος και περιλαμβάνει περί τα 160 επιτόπια έργα-επιγραφές σε 30 χώρες.

Ιστορίες που ξετυλίγονται μέσα από μπρούντζινες πλάκες, σκαλιστές πέτρες και κτίρια, σαν ένα μυθιστόρημα όπου κάθε σελίδα βρίσκεται σε διαφορετικό μέρος του κόσμου. Ξεκινώντας από μια μικρή επιγραφή στην Αθήνα της Τζόρτζια των ΗΠΑ, το έργο έχει πλέον επεκταθεί από τα βουνά του Νεπάλ έως τους κοραλλιογενείς υφάλους της Ινδονησίας και ο Ιμς Δημήτριος πολύ θα ήθελε να το δει και σε ελληνικό έδαφος. «Είμαι ανοιχτός σε προτάσεις για το ιδανικό μέρος» θα πει.