Η είδηση ότι ο Αρης Σερβετάλης επιστρέφει στο «Ονειρο ενός γελοίου» του Ντοστογέφσκι, μετά τον κύκλο επιτυχημένων παραστάσεων που ξεκίνησε το 2022, μάλλον δεν εξέπληξε. Και δεν εξέπληξε όχι εξαιτίας των αλλεπάλληλων sold out που είχε σημειώσει η συγκεκριμένη παραγωγή, αλλά κυρίως γιατί αυτό το κείμενο, πέρα από αριστούργημα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, για τον Αρη Σερβετάλη μοιάζει να φέρει και κάτι πολύ προσωπικό, σχεδόν πυρηνικό – ένα, ίσως, αποκαλυπτικό καθρέφτισμα και της δικής του διαδρομής.
Ο ήρωας του Ντοστογέφσκι, που περνά από την απόγνωση στη φώτιση, μοιάζει να αντανακλά την εσωτερική πορεία του ίδιου. Γιατί και εκείνος είναι ένας άνθρωπος που μίλησε ανοιχτά για τα σκοτάδια του, αλλά και για τη δική του σωτηρία που ήρθε μέσα από την πίστη – μη διστάζοντας μάλιστα να χωρίσει ξεκάθαρα τη ζωή του σε δύο περιόδους: στην προ Χριστού και στη μετά Χριστόν εποχή του.
Εκείνος λοιπόν και η Εφη Μπίρμπα, η ιδιοσυγκρασιακή σκηνοθέτρια και σύντροφος της ζωής του, επιστρέφουν από τις 18 Νοεμβρίου σε αυτό το κείμενο του ρώσου μυθιστοριογράφου κάθε Δευτέρα και Τρίτη στο θέατρο Κιβωτός και δημιουργούν μαζί μια παράσταση που όσοι την πρωτοείδαν μοιάζει να τη βίωσαν σαν ζωντανή προσευχή, με τη σκηνική πράξη να σκαλίζει τα όρια της ανθρώπινης φύσης: από την πτώση στην αποκάλυψη, από το σκοτάδι της απελπισίας στο φως της αλήθειας. Με τους δυο τους – την Εφη και τον Αρη – να μιλούν ουσιαστικά για κάτι τόσο προσωπικό, που τελικά γίνεται πανανθρώπινο.
Κύριε Σερβετάλη, γιατί επιστρέφετε στο «Ονειρο ενός γελοίου»;
Φωτογραφία Κοσμάς Κουμιάνος, Styling Αριστείδης Ζώης
«Γιατί αισθανθήκαμε με την Εφη ότι δεν έχει τελειώσει η μελέτη μας πάνω σε αυτό το κείμενο. Και το είχαμε νιώσει από όταν αναγκαστικά σταματήσαμε τις παραστάσεις, γιατί έπρεπε να ξεκινήσουμε την προετοιμασία για τους “Βατράχους” του Αριστοφάνη. Είπαμε τότε ότι θα επιστρέψουμε σε αυτό κάποια στιγμή. Είχαμε την ανάγκη να το ξανακούσουμε, να ιδωθούμε ξανά μαζί του».
Τι σας γοητεύει σε αυτόν τον ήρωα του Ντοστογέφσκι, ο οποίος έχει χάσει κάθε διάθεση για ζωή και μέσα από ένα αποκαλυπτικό όνειρο ανακαλύπτει ξανά το νόημα του να υπάρχεις;
«Ο Ντοστογέφσκι έχει δημιουργήσει αριστοτεχνικά έναν χαρακτήρα που έχει βυθιστεί στην απελπισία, που βρίσκεται λίγο πριν από το απονενοημένο διάβημα, στο απόλυτο αδιέξοδο. Με αφορμή μια συνάντηση με ένα κοριτσάκι – στο οποίο ο ίδιος θα φερθεί πολύ σκληρά – βλέπει ένα όραμα, του αποκαλύπτεται η αλήθεια, πώς ήταν η ζωή προτού ο άνθρωπος καταδυθεί στη ματαιότητα και τον θάνατο· πώς ήταν ο κόσμος πριν από την πτώση του ανθρώπου, πώς ήταν ο παράδεισος. Eνα όνειρο παράξενο, που του αφήνει ανεξίτηλο αποτύπωμα στην καρδιά, διότι έγινε εμπειρία, έγινε βίωμα. Αναθεώρησε, ανακαινίστηκε, αναγεννήθηκε μέσα από την εμπειρία του αυτή και αποφάσισε να ζει μιλώντας για αυτήν την αλήθεια σαν αυτούς τους αλλοτινούς “τρελούς” που οι άνθρωποι τους κορόιδευαν, τους χλεύαζαν και τους λιθοβολούσαν. Επιβεβαιώνοντας με αυτόν τον τρόπο πως για να αλλάξει ο κόσμος χρειάζεται να αλλάξει ο καθένας μας προσωπικά. Ο αγώνας της ζωής είναι καθαρά προσωπικός».
Γιατί πιστεύετε ότι είχε χάσει τον δρόμο του;
«Eνας εγωπαθής, εγωκεντρικός άνθρωπος, βυθισμένος σε μια αρρωστημένη νοοτροπία, αργά ή γρήγορα θα εισέλθει στην περιοχή της απελπισίας. Εκεί το σκοτάδι είναι βαθύ και χρειάζεται ένα πολύ δυνατό τράνταγμα για να αφυπνιστεί προτού χαθεί ολοκληρωτικά. Να συνειδητοποιήσει πως είναι κατεχόμενος, εξουσιαζόμενος από έναν άρρωστο εαυτό γεμάτο πάθη και άρρωστες σκέψεις. Σε τέτοιον τόπο δεν ανθίζει η αγάπη. Χρειάζεται το χώμα όργωμα για να το σπείρεις, να το καλλιεργήσεις και να σου δώσει καρπούς. Θα μπορούσαμε να ζούμε ο ένας για τον άλλον. Θα μπορούσαμε να αγαπάμε χωρίς να περιμένουμε κάποιο αντάλλαγμα ή κάποια αναγνώριση».
Νομίζω, περιγράφετε μια ουτοπία…
«Οχι. Είναι σίγουρο ότι μπορούμε να ζήσουμε κατά αυτόν τον τρόπο. Οι προδιαγραφές του ανθρώπου είναι για τα υψηλά, να φτάσει σε τέτοια μέτρα. Χρειάζεται αγώνας. Οι άνθρωποι είμαστε ουρανογήινα πλάσματα. Μας έλκει το υψηλό και το ποταπό. Βρισκόμαστε ανάμεσα σε δύο κόσμους και χρειάζεται προσπάθεια και κόπος και για τις δύο κατευθύνσεις. Στην πρώτη γίνεσαι άνθρωπος και στη δεύτερη υπάνθρωπος. Ο Ντοστογέφσκι γράφει ότι το κακό και η διαφθορά δεν είναι η φυσική κατάσταση του ανθρώπου. Εμείς τα έχουμε οδηγήσει εκεί τα πράγματα, γιατί δεν θέλουμε να αγωνιστούμε. Ομως μόνο μέσα από τον αγώνα κατακτώνται τέτοιες κοινωνίες και τέτοιες υπάρξεις, ελεύθερες. Πραγματικά ελεύθερες. Αντίθετα, προτιμάμε να κολυμπάμε μέσα στα πάθη μας».
«Για να αλλάξει ο κόσμος χρειάζεται να αλλάξει ο καθένας μας προσωπικά. Ο αγώνας της ζωής είναι καθαρά προσωπικός»
Δεν μπορείτε να αρνηθείτε, όμως, ότι τα πάθη είναι και γοητευτικά…
«Είναι, λόγω της πρόσκαιρης ηδονής που δημιουργούν. Αλλά η ηδονή φέρνει οδύνη. Ο Ντοστογέφσκι αναφέρει πως χωρίς Θεό όλα επιτρέπονται, αλλά δεν είναι όλα προς όφελος της ψυχής. Το πάθος γίνεται είδωλο και το προσκυνάς και το τρέφεις και παλεύεις να ικανοποιείς την ακόρεστη επιθυμία του. Ταυτίζεσαι μαζί του, εξαρτάσαι από αυτό. Υπάρχεις για αυτό. Χάνεται το πρόσωπο και δημιουργείται το άτομο, η μονάδα που τρέχει να ικανοποιήσει το ανικανοποίητο. Εκεί δεν βιώνεται η ελευθερία, αλλά η απόλυτη εξάρτηση».
Κύριε Σερβετάλη, αυτός ο ήρωας του Ντοστογέφσκι σάς θυμίζει λίγο τον εαυτό σας;
Φωτογραφία Κοσμάς Κουμιάνος, Styling Αριστείδης Ζώης
«Περνάμε όλοι από αυτές τις περιοχές. Aλλά αισθάνομαι πως έχει σημασία πώς στέκεσαι μέσα σε αυτές. Αν υπάρχει συνείδηση. Αν υπάρχει η επιθυμία να αγωνιστείς για να μάθεις πραγματικά ποιος είσαι. Είπε κάποιος πως αξία έχει να κάνεις το ασυνείδητό σου συνειδητό».
Στους πολιτικούς πιστεύετε; Οι πολιτικοί μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο;
«Οχι, σε καμία περίπτωση».
Ψηφίζετε;
«Ναι, το “μη χείρον βέλτιστον”, δυστυχώς. Εχει χαθεί η εμπιστοσύνη στους πολιτικούς. Κυριαρχεί το χρήμα, η ματαιοδοξία. Μοιάζουν να μην ενδιαφέρονται διόλου για τον λαό. Μου δίνεται η εντύπωση πως η μόνη τους επιθυμία είναι να σταθούν σε μια ευρωπαϊκή, παγκόσμια κλίμακα· να εισέλθουν σε αυτούς τους κύκλους, και γι’ αυτόν ίσως τον λόγο οι πράξεις τους και τα έργα τους εξυπηρετούν τα “θέλω” άλλων συμφερόντων και όχι του κόσμου. Δεν αχνοφαίνεται καμία πραγματική έγνοια για τους πολίτες αυτού του τόπου».
Ιδεολογικά πού τοποθετείστε; Δεξιά, αριστερά;
«Οι ιδεολογίες έχουν πεθάνει, όποτε στηριζόμασταν σε ιδεολογίες έχει αποδειχθεί ότι τις προδίδουμε και μας προδίδουν. Αμα δεν γίνουμε συνειδητοί και δεν έχουμε θυσιαστική νοοτροπία, δεν βγαίνει κάτι. Στη σκέψη μου δεν υπάρχει Αριστερά και Δεξιά. Είναι όλα μπλεγμένα – ένα multi πράγμα που πηγαίνει όπου βρίσκεται το συμφέρον».
Θα κατεβαίνατε στην ενεργό πολιτική;
«Ποτέ. Θα υπάρχουν άνθρωποι που είναι πολύ καλοί διαχειριστές. Εγώ δεν είμαι ικανός σε αυτά και δεν θέλω να έχω καμία σχέση».
Φαντάζομαι ότι σας έχουν προσεγγίσει για να κατεβείτε…
«Με έχουν προσεγγίσει, αλλά δεν έχω καμία τέτοια φιλοδοξία».
Την υπόθεση των Τεμπών την παρακολουθήσατε;
«Ναι. Και ήταν το κερασάκι στην τούρτα της παραδοξότητας που βιώνουμε. Μας αποκάλυψε όλους, αποκάλυψε ότι οποιαδήποτε κίνηση κι αν κάνουν οι πολιτικοί δεν μας δημιουργεί πλέον την πεποίθηση ότι γίνεται για το καλό μας· γίνεται για άλλους σκοπούς. Από τον κορωνοϊό και πέρα έχει διαρραγεί εξόφθαλμα η όποια εμπιστοσύνη. Τι να πεις τώρα για τα Τέμπη; Είναι δυνατόν να αισθάνονται αυτοί οι άνθρωποι που έχασαν τα παιδιά τους ότι το κράτος δεν τους στηρίζει; Oτι βρίσκονται απέναντί τους και τους πολεμούν; Να αισθάνονται ότι υπάρχει περίπτωση να καλύπτεται η αλήθεια; Είναι δυνατόν να φθάνει ένας πατέρας στο σημείο να κάνει απεργία πείνας διεκδικώντας το δικαίωμα εκταφής του γιου του για να μάθει την αλήθεια, από τι πέθανε το παιδί του, και να μένουμε ασυγκίνητοι; Η παραδοξότητα στο μεγαλείο της».
Στη μεγάλη διαδήλωση για τα Τέμπη κατεβήκατε;
«Ναι. Και ξαφνικά, εκεί που έβλεπες γονείς και παιδιά, η Αστυνομία άρχισε να ρίχνει δακρυγόνα γιατί κάποιοι – ποιοι να ήταν “αυτοί”; – άρχισαν να ρίχνουν πέτρες. Μια ειρηνική διαδήλωση να γίνεται μπουρλότο. Να τρέχουν ηλικιωμένοι και παιδιά. Τι να πεις τώρα; Αυτά τα πράγματα δείχνουν σε ποια κατεύθυνση κινούμαστε. Νομίζω οι πολιτικοί βρίσκονται σε έναν δικό τους κόσμο και, με τη βοήθεια μιας μεγάλης μερίδας των ΜΜΕ, έχουν βρει τον τρόπο να μας διαχειρίζονται. Προσπαθούν να μας πείσουν ότι όλα είναι καλά. Οτι εκείνοι ξέρουν το σωστό και παλεύουν για αυτό. Εάν εκφράσεις διαφορετική άποψη από την επικρατούσα, γίνεσαι γελοίος και επικίνδυνος για το κοινωνικό σύνολο. Δημοκρατία. Δύσκολο εγχείρημα».
Συνήθως εκφράζετε απόψεις που κάποιοι θα τις χαρακτήριζαν δογματικές. Για παράδειγμα, η θέση που πήρατε τον περασμένο Ιανουάριο κατά των αμβλώσεων, σε ερώτηση δημοσιογράφου έξω από το θέατρο, προκάλεσε θύελλα αντιδράσεων.
«Η αλήθεια είναι αποκαλυπτική. Τα πάντα στη ζωή έχουν δόγματα. Ορισμένα πράγματα δεν επιδέχονται διάλογο. Το ζήτημα των αμβλώσεων είναι δόγμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας για το οποίο δεν είμαι αρμόδιος να μιλήσω. Κάποια στιγμή βρέθηκα μπροστά από μια συγκλονιστική φωτογραφία της μεταπολεμικής Αθήνας. Ηταν μια βρεφοδόχος, εκεί εγκατέλειπαν τα βρέφη που οι γονείς αδυνατούσαν να τα μεγαλώσουν. Επάνω της υπήρχε γραμμένη μια φράση: “Ο πατήρ και η μήτηρ εγκατέλιπόν με, ο δε Κύριος προσελάβετό με”».
Εχετε σκεφτεί πάντως ότι οι απόψεις σας μπορεί να σας απομονώνουν από ένα μέρος του κοινού;
«Για να διατυπώνει κάποιος την άποψη που πιστεύει ελεύθερα έχουν θυσιάσει τη ζωή τους πολλοί άνθρωποι στο παρελθόν. Θεωρώ πως όταν με ρωτάνε και απαντώ, αυτό είναι ένα αντίδωρο για τη θυσία αυτών των ανθρώπων. Εύχομαι μόνο η πίστη και τα πιστεύω μου να μην αποτελούν απειλή για τον άλλον. Eχει αξία να στέκεσαι δίπλα σε έναν άνθρωπο με τον οποίο διαφωνείς και να μην τον κατασπαράζεις επειδή δεν έχει την ίδια άποψη με εσένα. Η κοινωνική απομόνωση, το σύγχρονο μεταμοντέρνο “cancel”, είναι η απάντηση στο “διαφωνώ”. Διαφωνώ, άρα σε αφανίζω. Δεν γίνεται να συμφωνούμε με όλους. Αυτό όμως δεν σημαίνει και ότι θα αλληλοεξοντωθούμε – ή όχι; Η δημοκρατία απαιτεί πνεύμα. Πώς στέκεται κάποιος στις σχέσεις του, στην οικογένειά του, στην εργασία του, στο περιβάλλον του, στις διαφωνίες του. Προσωπικός αγώνας πολύ σκληρός για να επιτευχθεί η δημοκρατία. Εγωιστής δεν είναι αυτός που ασχολείται με τον εαυτό του, αλλά αυτός που θέλει να κάνει τον άλλον αυτό που είναι ο ίδιος».
Είχε κόστος, φαντάζομαι, αυτή η δήλωση.
«Υπήρχαν τέσσερις συνεργασίες που βρίσκονταν στο στάδιο της προετοιμασίας. Οι δύο από μεγάλους πολιτιστικούς οργανισμούς· έστειλαν την επόμενη ημέρα ένα email ότι ακυρώνεται η συνεργασία μας. Αυτή είναι η πραγματικότητα που ζούμε. Κάθε εμπόδιο για καλό».
«Παρακολουθώ την πορεία του, του έχω αδυναμία, με τον Γιώργο έχουμε περάσει πολύ όμορφες στιγμές στις συνεργασίες μας».
Εχετε συνεργαστεί τόσο στο σινεμά όσο και στο θέατρο. Σήμερα κρατάτε επαφή;
«Εχουμε καιρό να μιλήσουμε».
Θα θέλατε να συνεργαστείτε ξανά;
«Η καλλιτεχνική αξία του Γιώργου είναι αναμφισβήτητη, από την πλευρά μου προσπαθώ να μετριάζω τα “θέλω” μου».
