Γιατί κολλήσαμε τόσο πολύ, τις τελευταίες εβδομάδες του χρόνου, με την εξεταστική επιτροπή για τον ΟΠΕΚΕΠΕ.
Το πιο εύστοχο σχόλιο που διάβασα σχετικά είναι ότι ο ενθουσιασμός μας με την Εξεταστική συνδέεται ακριβώς με τη συνειδητοποίηση ότι δεν θα υπάρξει μια δικαστική διαδικασία που θα αποδώσει πραγματικά δικαιοσύνη. Ουσιαστικά, ό,τι είδατε είδατε: αυτό είναι και το στοιχείο που μας κάνει να παρακολουθούμε με τέτοια ένταση τη διαδικασία στην τηλεόραση, στο YouTube, στο TikTok, αργότερα σε εκατοντάδες σκετσάκια που μιμούνται τις πιο εμβληματικές στιγμές της. Πρόκειται για μια προσομοίωση της απονομής δικαιοσύνης και μαθαίνουμε σιγά-σιγά σε αυτή να αρκούμαστε.
Πώς μαθαίνει να οδηγεί αεροπλάνο κάποια ή κάποιος σε προσομοιωτή, σε ένα σύστημα που μοιάζει μεν με πιλοτήριο αεροπλάνου αλλά δεν είναι; Ε, φανταστείτε να συμβαίνει αυτό και ταυτόχρονα να έχουν καταργηθεί τα αεροπλάνα. Πώς μπαίνει μέσα στη σκηνή του εγκλήματος ο δημοφιλής δημοσιογράφος και αίφνης τον βλέπεις να κάθεται πίσω από το γκισέ, δίπλα στο μηχανάκι του δολοφόνου, άντε και μια βόλτα στην παρακείμενη ακτή; Χαίρεσαι έρευνα, μόνο που αυτό δεν είναι ακριβώς έρευνα – η εικονική αυτή δημιουργία είναι αυτοαναφορική, ο σκοπός της εξαντλείται στην ίδια της την αναπαραγωγή.
Πώς γράφει ο δημοφιλής μπλόγκερ το κείμενά του μέσω ΑΙ, και καθώς αυτά πολλαπλασιάζονται και μακραίνουν με τεράστια ταχύτητα, είναι σαν να τα έγραψε αυτός μεν, σε υπερδιέγερση παπαγάλου δε; Τα έγραψε και ταυτόχρονα φαίνεται ότι δεν τα έγραψε. Πώς κολλάμε στα φέικ βίντεο που πλέον πλημμυρίζουν τα σόσιαλ μίντια και δείχνουν εντελώς ρεαλιστικά από βρέφη να συνομιλούν με γάτες και σκυλιά ως παπαγάλους να συζητούν με τον κτηνίατρο;
Τα υποδέχεσαι πλέον ως αληθινά, όχι γιατί δεν αναγνωρίζεις (τουλάχιστον προς το παρόν) ότι είναι κατασκευασμένα, αλλά γιατί εκτιμάς την κατασκευαστικότητά τους ως ενδεχομενικότητα. Μαθαίνεις δηλαδή να αναγνωρίζεις ως αυτοτελή πραγματικότητα ό,τι μπορεί να κατασκευαστεί ως λεκτικά και εικονικά πιθανό.
Δεν μιλάμε για αναπαράσταση, ούτε για απλή μίμηση. Μιλάμε για προσομοίωση. Κι όσο το σκέφτομαι, θα μπορούσε αυτή να είναι και η λέξη της χρονιάς ή τουλάχιστον η βασική έννοια η οποία μας παίρνει από το 2025 και μας πάει στο 2026. Μεταφραστικό δάνειο από το αγγλικό «simulation», η λέξη σημαίνει «κάνω κάτι να μοιάζει με κάτι άλλο», και σε τεχνικό λεξιλόγιο δηλώνει «την αντιγραφή/αναπαραγωγή (συχνά με τη λειτουργία υπολογιστών) της λειτουργίας ενός συστήματος ή ενός φαινομένου, πολιτικού, οικονομικού κ.λπ. με σκοπό την πληρέστερη μελέτη του».
Με την ταυτόχρονη εξάπλωση της τεχνητής νοημοσύνης ως βασικού διαμεσολαβητή της πραγματικότητας και του τραμπισμού ως πλανητικού πολιτικού μοντέλου, η έννοια αυτή αλλάζει. Η προσομοίωση δεν χρησιμοποιείται για μελέτη, δεν μας προετοιμάζει για συμμετοχή. Μας προτείνεται αυτή η ίδια ως το βασικό τερέν συμμετοχής, ένα περιβάλλον που θα μπορούσε να εξαντλείται στον εαυτό του. Η συμμετοχή μας βεβαίως αυτή είναι αυτοτελική μόνο στο επίπεδο της δικής μας χρήσης· ταυτόχρονα, σε ένα άλλο επίπεδο, παράγει κυβερνολογίκευση, ήτοι πολιτικό διακανονισμό (χωρίς τη συμμετοχή σου) και υπακοή, παράγει δεδομένα, παράγει επιτήρηση, παράγει βιοπολιτική και νεκροπολιτική διαχείριση.
Αυτή είναι και η βασική διαφορά της προσομοίωσης με ό,τι παλιότερα ονομάζαμε «εικονική πραγματικότητα». Η εικονική βασίζεται στη διάκρισή της από τη βιωμένη πραγματικότητα. Αντίθετα η προσομοίωση σήμερα βασίζεται στη δυνατότητά της να διαχέεται στην εμπειρία μας, να την πλαισιώνει, να την οργανώνει, να την προσδιορίζει, να αποφασίζει.
Κάποτε ο Ζαν Μποντριγιάρ έλεγε ότι «ο πόλεμος του Κόλπου δεν έλαβε χώρα», καθώς μια προπαγανδιστική διαχείριση φωτογραφιών και μονταρισμένου υλικού ουσιαστικά τον αντικατέστησε στη συνείδηση του δυτικού κόσμου. Σήμερα όμως η τεχνητή νοημοσύνη δεν ορίζει απλώς αναπαράσταση και προπαγάνδα, βρίσκεται και εντός του γεγονότος.
Xρησιμοποιείται, για παράδειγμα, όλο και περισσότερο και στον πόλεμο για να προσδιορίζει στόχους και να οργανώνει επιθέσεις. Μία από τις πιο εντυπωσιακές προσομοιωτικές χρήσεις της τεχνητής νοημοσύνης υπήρξε άλλωστε το πρόγραμμα «Ευαγγέλιο» που χρησιμοποιούν οι ισραηλινές δυνάμεις στη Γάζα για να προσδιορίσει στόχους – κτίρια, ανθρώπους, υποδομές – συνδυάζοντας μια ευρύτατη γκάμα δεδομένων.
Είναι ανατριχιαστική η ισοπεδωτική, εντατικοποιημένα καταστροφική και γενικώς νεκροπολιτική λογική αυτής της προσομοίωσης. Πολλοί από τους «εσφαλμένους στόχους» που παραδέχτηκε, άλλωστε, ο ισραηλινός στρατός ουσιαστικά βρίσκονται μέσα στις στατιστικές πιθανότητες «λάθους» των μοντέλων που χρησιμοποιούνται για τη στοχοποίηση. Ακόμα και σήμερα, μετά την εκεχειρία.
Ενας τέτοιος «λάθος στόχος» υπήρξε τον Ιανουάριο του 2024 και το οικογενειακό αυτοκίνητο στο οποίο βρισκόταν η μικρή Χιντ Ρατζάμπ, αλλά και το νοσοκομειακό της Ερυθράς Ημισελήνου που στάλθηκε ματαίως για να τη διασώσει, με αποτέλεσμα να στοχευθούν και να σκοτωθούν και οι διασώστες. Στη συγκλονιστική ταινία της Κάουτερ Μπεν Χάνια «Η φωνή της Χιντ Ρατζάμπ», αυτό που παρακολουθούμε είναι μια πολεμική σκηνή που ήδη, από την αρχή της, διαμεσολαβείται.
Η Χιντ Ρατζάμπ, κλεισμένη σε ένα βομβαρδισμένο και ακόμα στοχευμένο από τους ηλεκτρονικούς αισθητήρες του τανκς αυτοκίνητο, βρίσκεται σε συνεχή τηλεφωνική επικοινωνία με την Ερυθρά Ημισέληνο, που προσπαθεί να διαπραγματευθεί την ασφαλή διέλευση του νοσοκομειακού, οργανώνοντας σε προσομοίωση την πορεία του. Η ταινία είναι μια «ακριβής αναπαράσταση», με ηθοποιούς, στηριγμένη στο υλικό που είχε κρατηθεί από όλη αυτή την επιχείρηση: τους διαλόγους, τις καταγραφές φωνής, βίντεο από κινητά μέσα από το κέντρο διάσωσης.
Κι εδώ συμβαίνει κάτι ιδιοφυές: αντί και η ταινία να ακολουθήσει η ίδια την οδό της προσομοίωσης, να γίνει δηλαδή μια τέλεια εικόνα του τι ενδεχομένως συνέβη, αντιθέτως επιμένει στα δεδομένα, στα οποία διαρκώς επιστρέφει. Παραμένει αναπαράσταση, με φανερή οπτική γωνία και θέση, και αρνείται να γίνει προσομοίωση.
Στα εξουθενωτικά τελευταία λεπτά βλέπεις τα βίντεο που οι υπάλληλοι στης Ημισελήνου γύριζαν στα κινητά τους εκείνη τη νύχτα: όλα αυτά τα δεδομένα, όπως και η φωνή της μικρής Ρατζάμπ, αρνούνται να γίνουν ακόμα περισσότερα data σε μια μηχανή αναπαραγωγής. Απαιτούν αντίθετα τη θέση τους, ως αρχείο, σε μια μικρή πράξη αντίστασης έστω και μέσα από την καταστροφή. Τη μοιράζομαι εδώ, με την ευχή να με κάνει, στη χρονιά που έρχεται, να ξανασκεφτώ όσα λέω σε τούτο το κείμενο.
Ο κ. Δημήτρης Παπανικολάου είναι καθηγητής Νεοελληνικών και Πολιτισμικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης.
