Οργανώσαμε πρόσφατα μια εκδήλωση στη Γεννάδειο Βιβλιοθήκη για να τιμήσουμε έναν αγαπημένο φίλο, μια προσωπικότητα της ελληνικής διανόησης και του δημόσιου βίου, αλλά κυρίως τον άνθρωπο που συνέλαβε την ιδέα και ίδρυσε το ΕΛΙΑΜΕΠ το 1988.
Ηταν τότε μια προσπάθεια να ανοίξει στη χώρα μας ένα παράθυρο στον έξω κόσμο, όπως λέει και ο ίδιος ο Βερέμης. Να επικοινωνήσουμε δηλαδή και να ακούσουμε τι λένε και οι άλλοι εκτός συνόρων σε μια χώρα με αρκετή εσωστρέφεια.
Δεν είναι άλλωστε τυχαίο ότι την ίδια εποχή περίπου ξεκίνησε και η διδασκαλία των διεθνών σχέσεων στη σύγχρονη εκδοχή τους στο ελληνικό πανεπιστήμιο με πρώτο διδάξαντα τον Θόδωρο Κουλουμπή που ήταν και αυτός ένας από τους πρωτεργάτες του εγχειρήματος.
Οταν δημιουργήθηκε το ΕΛΙΑΜΕΠ, ο όρος θινκ τανκ, ξενόφερτος βεβαίως, ήταν κυριολεκτικά άγνωστος στη χώρα μας. Τον μεταφράσαμε ως δεξαμενή σκέψης, αλλά μάλλον πισίνα θυμίζει σε πολλούς ή κολυμπήθρα.
Ο πολιτικός μας κόσμος στην πλειονότητά του ήταν και αυτός επιφυλακτικός. Πανεπιστημιακοί και διανοούμενοι που ασχολούνται με ευαίσθητα θέματα εξωτερικής πολιτικής και άμυνας; Πού ακούστηκε; Να θέλουν μάλιστα να έχουν και δική τους γνώμη. Αυτό και αν είναι. Ακόμη και σήμερα, Αρχές και οργανισμοί που δεν ελέγχονται από πολιτικούς και κόμματα, που διεκδικούν την ανεξαρτησία τους και θέλουν να έχουν δική τους φωνή, θεωρούνται συνήθως ξένα σώματα στον ελληνικό πολιτικό βιότοπο. Εχει και ο πλουραλισμός τα όριά του στην Ελλάδα.
Το ΕΛΙΑΜΕΠ μεγάλωσε πολύ από τότε και άλλαξε με τον χρόνο. Changement dans la continuité, δηλαδή αλλαγή μέσα από τη συνέχεια, ήταν το σύνθημα ενός σπουδαίου προέδρου της Γαλλίας, του Φρανσουά Μιτεράν. Με αυτή τη λογική πάντα πορευτήκαμε.
Το ΕΛΙΑΜΕΠ είναι σήμερα το μεγαλύτερο θινκ τανκ της χώρας μας και οι διεθνείς μετρήσεις το κατατάσσουν στην κατηγορία των πλέον επιδραστικών θινκ τανκ στην Ευρώπη, το οποίο αποτελεί σίγουρα έναν τίτλο τιμής για εμάς.
Εχουμε φέρει στην οικογένεια του ΕΛΙΑΜΕΠ προσωπικότητες του δημόσιου βίου και καταξιωμένους επιστήμονες, διατηρώντας την ανεξαρτησία μας και τον πολυφωνικό χαρακτήρα του Ιδρύματος. Ο,τι πετύχαμε μέχρι σήμερα το πετύχαμε με συλλογική προσπάθεια και με αγάπη για αυτό που κάνουμε. Σεβαστήκαμε έτσι την κληρονομιά που μας άφησε ο Θάνος Βερέμης.
Αναφέρθηκα στην ανεξαρτησία και την πολυφωνία ως τις βασικές αρχές και τους κύριους στόχους μας. Ακούγονται ωραία στα λόγια αλλά πολύ δύσκολα στην εφαρμογή. Και φοβάμαι ότι θα γίνονται ολοένα και πιο δύσκολα στους καιρούς που ζούμε, σε καιρούς γεωπολιτικών ανακατατάξεων και έντονων αντιπαραθέσεων, όταν η πίεση συμμόρφωσης με συγκεκριμένες θέσεις και πολιτικές μεγαλώνει – να ακολουθείς τη σωστή γραμμή, με άλλα λόγια, όπως την ορίζουν οι ισχυροί.
Σε καιρούς επίσης μεγάλης τοξικότητας και οργανωμένης διαστρέβλωσης της αλήθειας – τα fake news έχουν πλημμυρίσει τον κόσμο του Διαδικτύου.
Ενα θινκ τανκ όπως το ΕΛΙΑΜΕΠ, που ασχολείται κυρίως με θέματα εξωτερικής πολιτικής με ακροατήρια τόσο εντός όσο και εκτός συνόρων, πόσο μπορεί να παρεκκλίνει από τις επίσημες θέσεις της χώρας και της εκάστοτε κυβέρνησης; Σκεφτείτε το, δεν είναι απλό. Η διαφορά ενός θινκ τανκ από ένα πανεπιστήμιο είναι κυρίως ότι στο θινκ τανκ ασχολούνται με θέματα εφαρμοσμένης πολιτικής, δημόσιας ως επί το πλείστον. Και συνομιλούν απευθείας με αυτούς που παίρνουν τις αποφάσεις καθώς και με τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης.
Με άλλα λόγια, δεν έχουν την πολυτέλεια του προστατευμένου πύργου (ivory tower τον αποκαλούν οι αγγλόφωνοι) στον οποίο μπορούν να απομονώνονται όταν θέλουν οι πανεπιστημιακοί, αν και αυτό επίσης ισχύει πολύ λιγότερο σήμερα. Οι περισσότεροι ερευνητές του ΕΛΙΑΜΕΠ είναι και πανεπιστημιακοί, αλλά οι ρόλοι δεν είναι οι ίδιοι. Και είναι αλήθεια ότι μερικοί δυσκολεύονται να προσαρμοστούν.
Speak truth to power, μιλάμε δηλαδή την αλήθεια στην εξουσία; Με τεκμηρίωση πάντα, αλλά πόση αλήθεια; Θα γίνω πιο συγκεκριμένος με ένα υποθετικό παράδειγμα. Σας προσκαλούν να μιλήσετε σε ένα πάνελ στην Ουάσιγκτον ή αλλού στο οποίο συμμετέχουν πολιτικοί, διανοούμενοι και δημοσιογράφοι από διάφορες χώρες.
Αν η πρόσκληση είναι προσωπική, γιατί σας γνωρίζουν, βοηθάει. Αν όμως θέλουν κυρίως κάποιον από την Ελλάδα για να ακουστεί η ελληνική άποψη, τότε τα πράγματα δυσκολεύουν. Γιατί πόση αυτολογοκρισία θα επιβάλετε στον εαυτό σας λαμβάνοντας υπόψη τα σκληρά δεδομένα της Realpolitik και το καλώς ή λιγότερο καλώς εννοούμενο εθνικό συμφέρον; Αν το σκεφτείτε αρκετά, μπορεί τελικά να προτιμήσετε να μείνετε σπίτι σας.
Εφόσον δεν υπάρχει σταθερή χρηματοδότηση από το κράτος ή και ιδιωτικούς φορείς – στην περίπτωση του ΕΛΙΑΜΕΠ δεν υπάρχει ούτε η μια ούτε η άλλη – η ανεξαρτησία γίνεται ακόμη πιο δύσκολη. Γιατί το χρήμα αγοράζει επιρροή, αγοράζει δυστυχώς μυαλά και ιδέες.
Και αυτό γίνεται ολοένα και πιο αισθητό σε μια εποχή που ο πλούτος και η οικονομική ισχύς συγκεντρώνονται στα χέρια ολίγων. Ενα από τα καλά του δημόσιου πανεπιστημίου είναι ακριβώς η κατοχύρωση της ανεξαρτησίας όσων εργάζονται σε αυτό, τουλάχιστον στις δημοκρατικές χώρες.
Εμείς στο ΕΛΙΑΜΕΠ προσπαθούμε να διαφυλάξουμε την ελευθερία της έκφρασης των συνεργατών μας ως κόρη οφθαλμού, άρα και την πολυφωνία εντός του Ιδρύματος. Διαφωνώ όχι σπάνια με απόψεις που εκφράζουν δικοί μας ερευνητές και συνεργάτες. Αλλά προσπαθώ να κρατήσω τη διαφωνία μου για τον εαυτό μου, ή να τη συζητήσω χωρίς να προσπαθώ να επιβάλω την άποψή μου. Γιατί το ΕΛΙΑΜΕΠ δεν έχει άποψη, οι συνεργάτες του έχουν ο καθένας και η καθεμιά τη δική τους.
Υπάρχουν όμως μερικές αξίες που μας ενώνουν, όπως η πίστη στον διάλογο και ο σεβασμός στη διαφορετική, πλην όμως τεκμηριωμένη άποψη. «Γνώση πριν τη δράση» είναι το σύνθημα του ΕΛΙΑΜΕΠ. Θα πρόσθετα και την περίφημη ρήση του Διονύσιου Σολωμού «Εθνικό το αληθές». Αλλά σε μερικούς προφανώς όλα αυτά δεν αρέσουν διόλου.
Ο Θάνος Βερέμης δημιούργησε ένα μικρό διαμαντάκι και μας το χάρισε. Του είμαστε ευγνώμονες. Προσπαθήσαμε να το προστατεύσουμε και κάναμε ό,τι μπορούσαμε για να λάμπει ακόμη περισσότερο. Το βάλαμε σε μια ωραία προθήκη σε κοινή θέα. Με λίγα χρήματα και πολλή αγάπη. Και συνεχίζουμε.
Ο κ. Λουκάς Τσούκαλης είναι πρόεδρος του ΔΣ του ΕΛΙΑΜΕΠ, καθηγητής στη Σχολή Διεθνών Υποθέσεων στη Sciences Po στο Παρίσι και ομότιμος καθηγητής του ΕΚΠΑ.
