Γενικώς υπάρχουν κάποιες δυσάρεστες αλήθειες για το ανθρώπινο είδος. Ας πούμε: Αποτελούμαστε κατά κύριο λόγο από βακτήρια. Η πλειονότητα των κυττάρων μας δεν είναι ανθρώπινα, αλλά μικροβιακά. Δεν είμαστε οργανισμοί, αλλά οικοσυστήματα. Αποσυντιθέμεθα ζωντανοί. Εντάξει, αυτό συμβαίνει στα πάντα, αλλά και πάλι. Ηδη από τα είκοσί μας αρχίζουμε σταδιακά να παρακμάζουμε, η αποκατάσταση των κυττάρων επιβραδύνεται, συσσωρεύονται μεταλλάξεις: βιολογικά, πεθαίνουμε ενώ ζούμε. Η μνήμη μας είναι Ιστορία, όχι καταγραφή. Οι αναμνήσεις είναι ανακατασκευές, που τρέπονται κάθε που ανακαλούνται. Πολλά απ’ όσα θυμόμαστε δεν συνέβησαν ακριβώς όπως τα θυμόμαστε. Το μεγαλύτερο μέρος αυτού που είμαστε είναι αυτοματοποιημένο. Οι αποφάσεις μας λαμβάνονται από ασυνείδητες διεργασίες, προτού ο νους τις «ορθολογικοποιήσει». Η ελεύθερη βούληση είναι scam. Η «ενσυναίσθηση» έχει όρια και λειτουργεί περίεργα. Η συμπόνια που νιώθουμε είναι αντιστρόφως ανάλογη του πλήθους που βρίσκεται σε ανάγκη. Ενας θάνατος μας συγκινεί βαθύτερα από χίλιους. Ο πολιτισμός μας θεμελιώνεται στη βία. Ολα τα σύμβολα της προόδου μας (οι πόλεις που χτίζουμε, τα αντικείμενα που εφευρίσκουμε, οι ανέσεις μας) παράγονται στο πλαίσιο μιας ιστορίας κατάκτησης, καταστροφής και δουλείας. Είμαστε αναλώσιμοι. Ατομικά, οι περισσότεροι από εμάς αφήνουν μηδαμινό αποτύπωμα στην Ιστορία. Κατά μέσο όρο, ένας άνθρωπος ξεχνιέται ύστερα από τρεις γενιές. Ο εγκέφαλός μας είναι εύθραυστος. Τι να πεις, είναι σαν ένα κομμάτι ζαμπόν που επιπλέει στην άλμη. Μια αλλαγή στη χημεία του, ένας τραυματισμός ή ακόμα και η έλλειψη ύπνου μπορούν να αλλοιώσουν την προσωπικότητα και την ταυτότητά μας. Εχουμε την αυταπάτη στο τσεπάκι. Είμαστε επιρρεπείς στην άρνηση, στην αλλοιωμένη λογική, στην ψευδαίσθηση του ελέγχου. Οι νόμοι της εξέλιξης δουλεύουν για την επιβίωση, όχι για την αλήθεια του πράγματος. Ο θάνατος ορίζει τα πάντα. Kάθε κουλτούρα, θρησκεία, φιλοσοφία είναι ένας μηχανισμός άμυνας απέναντι στον τρόμο της ανυπαρξίας. Δεν υπάρχει νόημα για τον άνθρωπο πέρα από τη θνητότητα. Η ίδια η ζωή διατηρείται με τον θάνατο. Καταναλώνουμε, καταστρέφουμε άλλους οργανισμούς κατ’ ανάγκην, είτε ζώα είτε φυτά, η επιβίωσή μας προϋποθέτει φόνο. Και τελικά, το μέλλον μας παραμένει αμερόληπτα μαύρο και άραχνο: κάποτε κάθε ίχνος του ανθρώπινου γένους θα σβηστεί από τη Γη, και η Γη η ίδια θα σβηστεί επίσης. Οι πόλεις θα γίνουν ερείπια, τα ονόματά μας δεν θα ξανακουστούν, η ίδια η έννοια της μνήμης θα αφανιστεί και ο τόπος όπου υπάρχουμε τώρα κάποτε θα είναι ένα μάτσο πέτρες αιωρούμενο στο κενό του Διαστήματος.
Εχει κι άλλο: Αυτό που αποκαλούμε συνείδηση είναι ένα happy accident (τίποτα δεν εγγυάται ότι η αυτοσυνειδησία εξυπηρετεί κάτι πέρα από την ψευδαίσθηση μιας σημασίας – ίσως είναι απλώς ένα παράπλευρο προϊόν της εξέλιξης). Η αγάπη είναι βιοχημεία (μια σειρά από ορμονικές αντιδράσεις με σκοπό την αναπαραγωγή – ωστόσο, ακόμα κι αν καταφέρουμε να πείσουμε εαυτόν ότι καταλαβαίνουμε τι σημαίνει αυτό, εξακολουθούμε να βιώνουμε την εμπειρία της αγάπης σαν πλασίμπο που δουλεύει ακόμα κι αν γνωρίζεις ότι είναι πλασίμπο, κι αυτό αποδεικνύει ότι λειτουργούμε εντελώς μηχανικά). Η βία περισσότερο έμφυτη από την ειρήνη (η σφαγή είναι διαχρονικό μοτίβο, η ειρήνη είναι η εξαίρεση, όχι ο κανόνας). Το είδος μας είναι γενικώς αυτοκαταστροφικό (οι ίδιες ικανότητες που δημιουργούν την επιστήμη και την τέχνη, όπως η περιέργεια, η φαντασία, η επινοητικότητα, είναι και αυτές που θα οδηγήσουν στην εξαφάνιση – η ατομική βόμβα είναι έργο τέχνης). Ο θάνατος δεν έχει καμία σημασία (κανενός ο θάνατος, ανθρώπου, ζώου ή άστρου – η απεραντοσύνη του Σύμπαντος υπάγεται μόνο σε έναν νόμο και αυτός είναι η αφομοίωση).
Αν τα σκέφτεσαι όλα αυτά, αναρωτιέσαι πώς γίνεται στο εύρος της εξέλιξής μας να μην επινοήσαμε έστω μία δικαιολογία για το γεγονός ότι αγαπάμε τον εαυτούλη μας τόσο πολύ. Εντάξει, καλά περνάμε – η φύση έχει φροντίσει να μας εμποτίσει με την ιδέα. Αλλά και πάλι. Με τον κόπο που καταβάλλουμε γενικώς να εξορθολογικοποιήσουμε τα πάντα, είναι τρελό να πιστεύει κανείς πως η δεκτικότητά μας απέναντι στην ύπαρξη αποτελεί μια μοναδική στιγμή υποταγής στα πράγματα ως έχουν. Ισως αυτό ακριβώς είναι το πρόβλημα, δυστυχώς για το Σύμπαν: «τα πράγματα ως έχουν» τα τρώμε για πρωινό.
Είμαστε το μόνο είδος που μνημονεύει τη φαντασία ως πραγματικότητα. Ανακαλούμε γεγονότα από μυθιστορήματα και ταινίες με τόση ζωντάνια, σαν πραγματικές εμπειρίες, θολώνοντας το όριο ανάμεσα σε αυτό που συνέβη και σε αυτό που απλώς ειπώθηκε. Το μόνο είδος που αφήνεται σε συλλογικές παραισθήσεις, όπως του χρήματος, του έθνους, των νόμων, τινών δίχως φυσική υπόσταση κι όμως θεωρούμενων ως απτών οντοτήτων. Το μόνο είδος που λειτουργεί ως οικοδόμος μιας αόρατης αρχιτεκτονικής. Κατασκευάζουμε ολόκληρους κόσμους καμωμένους όχι από υλικά μα από έννοιες που ακροβατούν ανάμεσα στο ένστικτο και στον λόγο, όπως την ιεραρχία, την τιμή ή την ντροπή, και μας κρατούν μαζεμένους πιο αποτελεσματικά από τείχη ή όπλα. Το μόνο είδος που μπορεί να πεινάσει στην αφθονία, υποσιτιζόμενο παρότι περιτριγυρισμένο από θερμίδες, παγιδευμένο σε παραδοξολογήματα διανομής, κουλτούρας, επιθυμίας. Το μόνο είδος που αυτοεξημερώνεται, υπακούοντας στην εντολή της ευγένειας, της αυτοσυγκράτησης ή μιας ευρύτερης ηθικής, ενώ παραμένει θηρευτής. Το μόνο είδος που εκχωρεί τη μνήμη του. Γράφουμε, ζωγραφίζουμε κάνουμε πραγματάκια όχι μόνο για να θυμόμαστε, αλλά και για να ξεχνάμε, διοχετεύοντας το παρελθόν μας σε εξωτερικά αντικείμενα προκειμένου να το απολέσουμε εσωτερικά. Το μόνο είδος που ονειρεύεται και ξύπνιο: θρησκεία και τέχνη. Το μόνο είδος που κατεργάζεται αυτοδίκαια την αμφισημία, πορευόμενο προς κατευθύνσεις εξίσου ευεργετικές και καταστροφικές. Κάθε καινοτομία – ορυκτά καύσιμα, πυρηνική ενέργεια, τεχνητή νοημοσύνη – είναι ταυτόχρονα εργαλείο επιβίωσης και πρόβα αφανισμού. Απλώς λατρεύουμε τη διαδικασία. Το μόνο είδος που μετράει τον χρόνο διπλά. Υποτασσόμαστε στο καθεστώς του βιολογικού χρόνου (παλμοί, αναπνοή, φθορά) και εξίσου στο καθεστώς του επινοημένου (ρολόγια, ημερολόγια, προθεσμίες), χωρίς καμία διάθεση να απαλλαγούμε από τη φριχτή και υπέροχη δυσαρμονία.
Νομίζω ότι πρόκειται για μια ακόμα απλοϊκή φυσική ικανότητα: ο κόσμος μας μάς φαίνεται τέλειος – όχι επειδή είναι τέλειος, αλλά επειδή ζούμε σε αυτόν. Οπως όλα τα όντα, γεννιόμαστε κι εμείς συνηθισμένοι στην ύπαρξή μας. Οπως το νεογέννητο πουλαράκι απλώς γνωρίζει πώς να σταθεί στα πόδια του αμέσως μετά τον τοκετό, έτσι και εμείς γνωρίζουμε πώς να κάνουμε απαρέγκλιτα δικό μας ό,τι είμαστε κι ό,τι μας περιβάλλει. Πρωτίστως, αγαπάμε τη συνήθεια. Αν η συνήθης κατάστασή μας – η ανθρώπινη κατάσταση – είναι παραδοξολογική, τότε αγαπάμε το παράδοξο. Αν είναι στη φύση μας να διαστρέφουμε τα πάντα, τότε διαστρέφουμε ως και τη διαστροφή, βρίσκοντας το αγαθό, το υψηλό, το όμορφο στην ποταπότητά μας, το απολύτως λογικό στην τρέλα. Καθετί εκεί έξω έχει κάτι δικό μας – και αυτό είναι το μόνο που μας κινεί, και δεν υπάρχει τίποτε άλλο στον κόσμο που να κινείται από το ίδιο. Μας διασκεδάζουμε απίστευτα, επειδή είμαστε γελοιωδώς μοναδικοί.
Το σύκο ως ανέφικτο
Ανέκαθεν αντιπαθούσα τα σύκα, επειδή τα πάντα (γεύση, όψη, υφή, οσμή) μου φαίνονταν πολύ άβολα, πολύ μη-συγκρίσιμα με οτιδήποτε γνωρίζω. Το σύκο μοιάζει με μυστικό που εκβάλλει προς τα έξω. Ισως γι’ αυτό ο Χριστός καταράστηκε την άκαρπη συκιά: γιατί στερούνταν εκείνης της ενοχλητικής αλήθειας της ζωής που ήρθε ν’α αποκαταστήσει. Ετσι, η βρώση του σύκου γίνεται συμμετοχή στη χάρη και στην κρίση: υφίσταται ως παραβολή της ζωής, απουσιάζει ως παραβολή του ανεκπλήρωτου. Κάθε σύκο φέρει την ένταση της αφθονίας και της άρνησης. Το δέντρο που δεν παραδίδει καρπό το αποκαλόκαιρο υπενθυμίζει ότι η ιερότητα προϋποθέτει πραγματοποίηση και η πραγματοποίηση δυνατότητα. Πώς να συγχωρεθεί κάτι στερούμενο ακόμα και του κρίματος; Αυτό το παράξενο φρούτο σε κάνει μάρτυρα μιας ταλάντωσης ανάμεσα στην υπόσχεση της ζωής και, όχι στη φθορά, μα στην ασυγχώρητη αδυνατότητα να διαθέτεις κάτι ικανό να ακμάσει ή να καταστραφεί.
