Ανάμεσα στα πιο σπουδαία σύμβολα του παρελθόντος κατατάσσεται το Δεσποτάτο του Μυστρά με τα επιβλητικά του παλάτια. Περπατώντας στα σοκάκια της καστροπολιτείας, στη δυτική πλευρά του Ταϋγέτου, νιώθεις πως κάθε πέτρα έχει μια ιστορία να σου ψιθυρίσει.
Το Παλάτι του Μυστρά αποτελεί το μοναδικό από τα βυζαντινά ανακτορικά συγκροτήματα που διατηρείται μέχρι και σήμερα στον ελλαδικό χώρο. Για περισσότερο από έναν αιώνα υπήρξε η έδρα της κεντρικής διοίκησης του δεσποτάτου του Μυστρά, επιτελώντας το σύνολο των λειτουργιών που αυτό συνεπάγεται και τον χώρο συναναστροφής των ηγεμόνων του με λόγιους και ανθρώπους των γραμμάτων οι οποίοι αναδεικνύουν τον Μυστρά σε εξέχουσα εστία του πνεύματος, του πολιτισμού και της τέχνης. Τα παλάτια, η κεντρική μονάδα της σύνθεσης, ορθώνονται επιβλητικά μπροστά στην πλατεία.
Το ιστορικό της κατασκευής
Στο πλάτωμα στην Ανω Πόλη, στο μέσο περίπου της βορειοανατολικής παρειάς του λόφου, εντοπίζεται το Παλάτι του Μυζηθρά. Αποτελείται από ένα σύμπλεγμα κτιρίων που αναπτύσσονται σε σχήμα Γ με την ανοικοδόμησή τους να ανάγεται σε διαφορετικές χρονικές στιγμές συμβαδίζοντας με τις συνεχώς αυξανόμενες απαιτήσεις του κεντρικού διοικητικού μηχανισμού του δεσποτάτου.
Το κτίριο Α στο νοτιοανατολικό άκρο του πλατώματος κτίστηκε το δεύτερο μισό του 13ου αιώνα και αποτελείται από ένα διώροφο κτίριο ορθογωνικής κάτοψης με προσκολλημένο έναν τετράγωνο πύργο, ο οποίος σήμερα είναι κατεστραμμένος στο μεγαλύτερο μέρος του. Στα τέλη του 13ου αιώνα ή στις αρχές του 14ου στο πλάτωμα των παλατιών θα κατασκευαστούν δύο ακόμα αυτόνομα κτίρια, το κτίριο Β στα βορειοδυτικά του κτιρίου Α και το κτίριο Ζ στα νοτιοδυτικά της μετέπειτα πτέρυγας των Παλαιολόγων.
Στη συνέχεια το γ’ τέταρτο του 14ου αιώνα κτίζεται και η πτέρυγα των Καντακουζηνών, το κτίριο Δ, με επηρεασμένα από τη Δύση στοιχεία, που ενσωματώνει ουσιαστικά το προγενέστερο κτίριο Β. Την τελική μορφή του λαμβάνει το Παλάτι στις αρχές του 15ου αιώνα με την προσθήκη της μεγάλης πτέρυγας που αναπτύσσεται στα βόρεια του πλατώματος κάθετα στο κτίριο Δ, την πτέρυγα των Καντακουζηνών. Πρόκειται για το κτίριο Ε ή τη λεγόμενη πτέρυγα των Παλαιολόγων, το οποίο αναπτύσσεται σε τρεις στάθμες Στην τρίτη στάθμη διαμορφώνεται ένας ενιαίος χώρος που αποπνέει με τις διαστάσεις του μεγαλείο και δέος στον επισκέπτη. Πρόκειται για την αίθουσα του θρόνου.
Οι αναστηλωτικές εργασίες
Η λεπτομερειακή μελέτη των ερειπίων κατέδειξε ότι το Παλάτι είναι αναστηλώσιμο και πως θα μπορούσε να αποτελέσει ένα μνημείο παγκόσμιας εμβέλειας, αφού ο επισκέπτης θα έχει τη δυνατότητα να επισκεφθεί και να κατανοήσει τη λειτουργία και μορφή ενός μεγάλου ανακτορικού συγκροτήματος της τελευταίας βυζαντινής περιόδου.
Τα έργα της αναστήλωσης βοηθούν στο να ξαναζωντανέψουν στον νου μας σκηνές και εικόνες από το παρελθόν. Μπορούμε να φανταστούμε τον τρόπο ζωής μέσα στη βυζαντινή καστροπολιτεία, το πνεύμα μιας άλλης εποχής. Το Παλάτι των Δεσποτών, σύμβολο της ακμής του Βυζαντίου, σιωπηλό για αιώνες, αποκτά πάλι ζωή.
Από το 1917 ο αρχιτέκτονας Αναστάσιος Ορλάνδος μελετά και αποτυπώνει το παλάτι. Από το 1937 θα αρχίσει εργασίες αναστήλωσης στο συγκρότημα. Στην παλαιολόγεια πτέρυγα ανακατασκευάζει ορισμένους θόλους της μεσαίας στάθμης, καθώς και τα τόξα του ισογείου, ενώ αποκαθιστά ανοίγματα θυρών και παραθύρων. Στην ανατολική πτέρυγα ανοικοδομεί τον εξώστη του κτιρίου του Μανουήλ Καντακουζηνού.
Αργότερα, πραγματοποιούνται εργασίες στο παλαιότερο κτίριο του Παλατιού και στο κλιμακοστάσιο. Οι εργασίες του Ορλάνδου διέσωσαν και ανέδειξαν το οικοδομικό συγκρότημα του Παλατιού, όπως και πλήθος άλλων σημαντικών κτιριακών συγκροτημάτων. Το 1984 έως το 2015 το θεμελιώδες έργο των αναστηλώσεων των μνημείων αναλαμβάνει η Επιτροπή Αναστήλωσης Μνημείων Μυστρά, της οποίας πρώτα μέλη αποτελούν εξέχουσες προσωπικότητες του αρχαιολογικού χώρου (Ντούλα Μουρίκη, Στέφανος Σίνος, Μύρων Μιχαηλίδης, Αθηνά Χριστοφορίδου, Αιμιλία Μπακούρου).
Κατά τα έτη 1985-1989, πραγματοποιήθηκαν μικρής κλίμακας εργασίες συντήρησης της τοιχοδομίας και των λειψάνων των επιχρισμάτων, όπως η δημιουργία δρόμου πρόσβασης για τη μεταφορά υλικών και έργα ηλεκτροδότησης για τη λειτουργία μηχανημάτων. Συγχρόνως, εκπαιδεύτηκαν τεχνίτες στην κατασκευή τοιχοδομίας και στερεωτικών εργασιών.
Οι προκαταρκτικές αυτές εργασίες και η υποβολή της μελέτης για τη λήψη ανάλογων αποφάσεων ολοκληρώθηκαν το 1989 με την έγκριση της πρώτης φάσης αναστήλωσης του Παλατιού που αφορούσε ολόκληρο τον οικοδομικό του οργανισμό, εκτός από την αναστήλωση της νοτιοανατολικής στοάς. Το 1990, άρχισε η ευρείας κλίμακας συντήρηση των τοιχοδομιών, η οποία συνεχίστηκε και τα επόμενα έτη. Για τον σκοπό αυτόν, υδροδοτήθηκε η Ανω Πόλη και ηλεκτροδοτήθηκε το Παλάτι. Οι εργασίες στην τοιχοδομία έγιναν με τέτοιον τρόπο, ώστε να είναι όμοιο με τη βυζαντινή.
Από το 1992, παράλληλα με τις εργασίες στην αίθουσα του θρόνου, είχαν ξεκινήσει εργασίες στην βορειανατολική πτέρυγα. Oι εργασίες αυτές αφορούσαν το κτίριο της πρώτης βυζαντινής επέκτασης και σε εκείνο του Μανουήλ Καντακουζηνού.
Στη συνέχεια, στο κτίριο του Μανουήλ Καντακουζηνού αποκαταστάθηκαν τα πλαίσια των παραθύρων και των εσωτερικών θυρών. Η αναστήλωση των παραθύρων βασίστηκε στα λείψανα των αρχικών πλαισίων, που είχαν διατηρηθεί εκεί. Οι συγκεκριμένες διακοσμητικές μορφές αποτελούν δείγμα επιρροής από τη Δύση, κυρίως από τη Βενετία. Η δυσεύρετη ξυλεία από καστανιά, απαραίτητη για την κατασκευή της στέγης, έκανε τα έργο ιδιαίτερα απαιτητικό, αλλά χάρη στη συνδρομή του Αγίου Ορους για την εύρεση της ξυλείας, το έργο αποπερατώθηκε αισίως.
Το χθες και το σήμερα
Το μακρόχρονο αυτό έργο παραδίδεται σύντομα στο κοινό. Το Παλάτι του Μυστρά μαρτυρεί την ακμή και τη δόξα της βυζαντινής εποχής, είναι ζωντανή απόδειξη του πλούτου και της ταυτότητας του Ελληνισμού. Η σημασία της συντήρησης αυτών των ιστορικών θησαυρών ξεπερνά την απλή ιστορία. Κάθε πέτρα, κάθε τοιχογραφία, κάθε πλίνθος του Παλατιού αφηγούνται μια ιστορία που επιβάλλεται να επιβιώσει. Ας δούμε την αναστήλωση αυτήν όχι απλώς σαν έργο αναβίωσης ενός κτιρίου, αλλά σαν μια πρόσκληση να γνωρίσουμε σε βάθος τον πολιτισμό που μας περικλείει, να τον αγαπήσουμε και να τον προστατέψουμε με όλη μας τη δύναμη. Γιατί όταν η ιστορία αναστηλώνεται, ανασταίνεται και η μνήμη μας μαζί της. Το Παλάτι του Μυστρά ξαναζεί και μαζί του ξυπνούν οι ψίθυροι του Βυζαντίου.
Η αναστήλωση του Παλατιού δεν είναι έργο πέτρας, αλλά έργο πνοής.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στην εφημερίδα TO BHMA της Σπάρτης που κυκλοφόρησε με «Το Βήμα της Κυριακής» στις 30 Νοεμβρίου 2025.
