Ο 19ος αιώνας υπήρξε περίοδος μεγάλων αλλαγών στον ελλαδικό χώρο, καθώς σηματοδότησε τη γέννηση του ελληνικού κράτους (1828), αλλά και τον μετασχηματισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μέσα από τις μεταρρυθμίσεις του Τανζιμάτ (1839). Και οι δύο ιστορικές καμπές εντάσσονται σε μια ευρύτερη στροφή προς τον ευρωπαϊκό προσανατολισμό και τον εκσυγχρονισμό – μια στροφή που αντανακλάται έντονα στην πολεοδομία και την αρχιτεκτονική.
Και τι γίνεται με τα κτίρια; Ο νεοκλασικισμός υιοθετείται ως η επίσημη μορφή αρχιτεκτονικής του νέου ελληνικού κράτους, σε αντίθεση με τη βυζαντινή ή τη λαϊκή-παραδοσιακή αρχιτεκτονική, οι οποίες θεωρούνται απομεινάρια της Τουρκοκρατίας. Η αρχιτεκτονική αποκτά συμβολικό ρόλο: γίνεται το εργαλείο έκφρασης της εθνικής ταυτότητας, συνδέοντας την Ελλάδα με την ένδοξη αρχαιότητά της. Η έλευση των Βαυαρών και η γερμανική επιρροή στον Οθωνα ενισχύουν την επικράτηση των κλασικών και νεοκλασικών προτύπων, μετατρέποντας τον αστικό χώρο σε ένα σκηνικό ευρωπαϊκής μορφής.
Στο πλαίσιο αυτό, το 1834 ο βασιλιάς Οθων υπογράφει το διάταγμα για την ανίδρυση της Σπάρτης, ως ένα πρότυπο πόλης που θα συμβόλιζε τη σύνδεση του νεοσύστατου κράτους με την αρχαία του κληρονομιά. Η επιλογή της Σπάρτης δεν ήταν τυχαία· η μακραίωνη και ένδοξη ιστορία της την καθιστούσε ιδανική για να μετατραπεί σε σύμβολο της νέας εθνικής ταυτότητας, στο πνεύμα του ρομαντισμού και του νεοκλασικισμού της εποχής. Το ρυμοτομικό σχέδιο της νέας πόλης σχεδιάστηκε από τον βαυαρό γεωμέτρη Φρ. Στάουφερτ, βασισμένο σε τοπογραφική αποτύπωση του λοχαγού Γιόχμους. Το σχέδιο αγνόησε πλήρως τον πολεοδομικό ιστό της παλαιάς πόλης και βασίστηκε στο ιπποδάμειο σύστημα.
Κατά την περίοδο 1870-1920, ο νεοκλασικισμός αναδεικνύεται σε κυρίαρχο ύφος στη Σπάρτη, με αρχιτεκτονικά έργα που εκφράζουν την αστική ανάπτυξη αλλά και το ιδεολογικό όραμα της εποχής.
Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα Γιώργο Γιαξόγλου που μας μίλησε για τα παραπάνω η μορφολογική σύνθεση των νεοκλασικών κτιρίων περιλαμβάνει σαφείς αρχές:
– Τριμερής κατακόρυφος διαχωρισμός σε βάση, κορμό και στέψη.
– Συμμετρία, αξονικότητα και ρυθμική επαναληπτικότητα των ανοιγμάτων.
– Διακοσμητικά στοιχεία κυρίως στον κορμό και τη στέψη (π.χ. γείσα, παραστάδες, φουρούσια).
Τα σημαντικότερα κτίρια
– Δημαρχείο Σπάρτης. Δεσπόζει στην κεντρική πλατεία και αποτελεί ίσως το επιβλητικότερο νεοκλασικό κτίριο της πόλης. Σχεδιάστηκε από τον Γ. Κατσαρό και εγκαινιάστηκε το 1909, αν και η κατασκευή του είχε ξεκινήσει από το 1880.
– Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης. Πρόκειται για το πρώτο επαρχιακό μουσείο της Ελλάδας που χτίστηκε εξ αρχής για αυτόν τον σκοπό. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1874 και ολοκληρώθηκαν το 1876. Η αρχική μελέτη, επίσης του Γ. Κατσαρού, ακολουθεί την αυστηρή νεοκλασική τυπολογία.
– Μητροπολιτικός Ναός Σπάρτης. Εγκαινιάστηκε το 1890 και σχεδιάστηκε κατά τα πρότυπα της Μητρόπολης Αθηνών. Παρά τις μεταγενέστερες επεμβάσεις που αλλοίωσαν εν μέρει την αρχική του μορφή, το οικοδόμημα παραμένει χαρακτηριστικό δείγμα εκκλησιαστικού νεοκλασικισμού.
– Οικία Βαλασάκη (σημερινή Κουμαντάρειος Πινακοθήκη). Διώροφο κτίριο του 1909, με χαρακτηριστικά στοιχεία την είσοδο σε εσοχή, τη βεράντα και την οροφή με δώμα.
– Οικία Ματάλα (Στρατιωτική Λέσχη Σπάρτης). Ξεχωρίζει για τους εμφανείς μαρμάρινους γωνιόλιθους και την καλαίσθητη διαμόρφωση των υπερθύρων των ανοιγμάτων.
– Οικία Καββούρη (Πνευματική Εστία και Μουσείο Νεότερης Πόλης). Ενα ακόμα υπόδειγμα συνέπειας στη νεοκλασική τυπολογία, ως προς τη μορφή, τα υλικά και την κατασκευή.
– Οικία Φικιώρη (Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο και Hondos Center). Βρίσκεται επί της λεωφόρου Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Το υπάρχον διατηρητέο κτίριο επισκευάστηκε διατηρώντας τα υπάρχοντα μορφολογικά στοιχεία του, συμπληρώνοντας και τη διαμόρφωση του ισογείου.
Οι προκλήσεις
Στη Σπάρτη τού σήμερα, η συντήρηση των νεοκλασικών κτιρίων αντιμετωπίζει μία σειρά από προκλήσεις και δυσκολίες, που καθιστούν την αναπαλαίωση και διατήρηση πολλών από αυτών μία ιδιαίτερα απαιτητική διαδικασία. Ειδικότερα, η φυσική φθορά αποτελεί ίσως την πιο σοβαρή πρόκληση. Σε συνδυασμό με την ανάπτυξη της νέας πόλης και την κατεδάφιση πολλών τέτοιων κτιρίων, την έλλειψη χρηματοδότησης για την αποτελεσματικότερη προστασία τους και το δυσμενέστατο νομοθετικό πλαίσιο όσον αφορά τα διατηρητέα και γενικότερα νεοκλασικά κτίρια, πολλά τέτοια κτίσματα του περασμένου αιώνα έχουν αφεθεί ολοκληρωτικά στη μοίρα τους.
Παρ’ όλα αυτά, γίνονται προσπάθειες προστασίας της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς στη Σπάρτη, οι οποίες περιλαμβάνουν την καταγραφή των διατηρητέων κτιρίων, παρεμβάσεις και προσπάθειες αναστήλωσης σε αυτά, καθώς και την ευαισθητοποίηση των πολιτών για την αξία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς.
