Χρόνια συνοδοιπόροι στους μαγικούς όσο και απαιτητικούς δρόμους του πιανιστικού ρεπερτορίου, η Αμερικανίδα Γκλόρια Τσενγκ και ο Ολλανδός Ραλφ βαν Ράατ συμπράττουν τώρα για να τιμήσουν έναν από τους πιο γοητευτικούς «επαναστάτες» της μουσικής του 20ού αιώνα, τον Πιερ Μπουλέζ (1925-2016). Αφορμή για την καλλιτεχνική συνάντησή τους και τον αναστοχασμό πάνω στο ιδιαίτερο έργο ενός δημιουργού με ριζοσπαστική σκέψη – ηγετικής φυσιογνωμίας της διεθνούς μεταπολεμικής μουσικής – είναι η συμπλήρωση των εκατό χρόνων από τη γέννησή του.
Η βραβευμένη με Γκράμι και Εμμυ Τσενγκ, μια από τις σημαντικότερες ερμηνεύτριες σύγχρονης μουσικής στις ΗΠΑ, είχε μάλιστα συνεργαστεί με τον τιμώμενο, γεγονός που κάνει την παρουσία της ακόμα πιο ενδιαφέρουσα. Ο Βαν Ράατ, από την άλλη, είναι ένας από τους πιο τολμηρούς Ευρωπαίους σολίστ με ρεπερτόριο που ξεκινά από τον Μπαχ και φτάνει στον Ολιβιέ Μεσιάν και στους Radiohead.
Μαζί, οι δύο καλλιτέχνες θα ξεδιπλώσουν στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής, την Τετάρτη 4 Ιουνίου, ρεπερτόριο που ξεκινά από τις νεανικές «σειραϊκές» ακροβασίες, περνά από την πειραματική ωριμότητα, και φτάνει στο λυρικό ύστερο ύφος του συνθέτη. Το κοινό θα έχει την ευκαιρία να ακούσει και έργα από το αρχείο του Μπουλέζ, τα οποία ήρθαν στο φως μετά τον θάνατό του το 2016, καθώς και τη Σονάτα για δύο πιάνα του Ιγκορ Στραβίνσκι, με την οποία θα ολοκληρωθεί το πρόγραμμα.
Τι σημαίνει λοιπόν η κληρονομιά του Μπουλέζ για εσάς προσωπικά – ως ερμηνευτές και ως ακροατές;
Γκλόρια Τσενγκ:«Η εκατονταετηρίδα του Μπουλέζ έχει βαθιά σημασία για μένα. Δούλεψα μαζί του σε μια σειρά από απαιτητικά έργα όταν συνεργαζόταν με τη Φιλαρμονική του Λος Αντζελες. Το να ανταποκρίνομαι στις προσδοκίες του τότε, ήταν κάτι που με ενέπνεε και συνεχίζει να με εμπνέει μέχρι σήμερα. Η ζεστασιά του αντέκρουε τη φήμη του ως ψυχρού διανοούμενου μοντερνιστή, και η εμπιστοσύνη που μου έδειξε τότε αποτελεί για μένα σημείο αναφοράς στη ζωή μου.
Το πρόγραμμά μας επιδιώκει να μεταφέρει το πάθος και την ανθρωπιά του Μπουλέζ μέσα από έργα που εκτείνονται από το “Scherzo” του 1944, γραμμένο σε ηλικία 19 ετών, μέχρι το “Courtes dérives à partir d’Éclat” του 1996, γραμμένο για να το παίξω στον γάμο μου. Ενας άλλος στόχος μας είναι να τιμήσουμε το εύρος των μουσικών του συνδέσεων, από τον γνωστό αμοιβαίο σεβασμό του με τον Φρανκ Ζάπα, μέχρι τις πιο σύνθετες σχέσεις του με τον Τζόν Κέιτζ και τον Μόρτον Φέλντμαν.
Ενα έργο του Φινλανδού Μάγκνους Λίντμπεργκ, μια παιχνιδιάρικη παραλλαγή πάνω στην Τρίτη Σονάτα του Μπουλέζ, προσφέρει τη δική μας αντανάκλαση στην επίδρασή του ανά τις γενιές. Ο Μπουλέζ ήταν πάντα μια γοητευτική, γενναιόδωρη αλλά και ασυμβίβαστη φυσιογνωμία – δύσκολος άνθρωπος αν προσπαθούσες να τον γνωρίσεις σε βάθος. Στη μουσική του βρίσκει κανείς και το φλογερό πάθος και την ακραία τρυφερότητα που κουβαλούσε μέσα του. Νιώθω εξαιρετικά τυχερή που έχω τον Ραλφ ως θαρραλέο συνοδοιπόρο σε αυτό το μουσικό ταξίδι».
Ραλφ βαν Ράατ:«Εμένα η μουσική του Μπουλέζ με άγγιξε από τα 14 μου, όταν πρωτάκουσα τη Δεύτερη Σονάτα του, και εξακολουθεί να με συνοδεύει πάντα. Η άμεση δύναμη επικοινωνίας αυτού του άγριου και γεμάτου ενέργεια έργου ταυτίστηκε απόλυτα με τις εκρηκτικές εφηβικές μου διαθέσεις. Η μουσική γλώσσα του, παρότι συχνά φημίζεται για την αυστηρή της δομή, είναι πάνω απ’ όλα βαθιά ανθρώπινη και άμεσα συνδεδεμένη με το συναίσθημα. Η συγκινησιακή της πλευρά τής προσδίδει βάθος και κάνει τον ακροατή να θέλει να επιστρέφει ξανά και ξανά. Από πολύ μικρή ηλικία αισθανόμουν πως είναι αποστολή μου να μεταδώσω αυτή την ομορφιά στο κοινό. Οταν το κάνω μαζί με την Γκλόρια είναι διπλά συναρπαστικό».
Οπως ήδη μας είπατε, κυρία Τσανγκ, ο Μπουλέζ έγραψε ένα έργο για τον γάμο σας. Θέλετε να μας μιλήσετε περισσότερο για αυτή τη χειρονομία, η οποία αντανακλά μια πιο προσωπική πλευρά του;
Γκλόρια Τσανγκ:«Εγραψε το “Courtes dérives à partir d’Éclat” μόλις έμαθε για τον επικείμενο γάμο μου, έπειτα από μια σειρά συναυλιών στις οποίες μου είχε αναθέσει μερικές από τις πιο απαιτητικές παρτιτούρες. Ο τίτλος αναφέρεται σε δύο έργα που είχα ερμηνεύσει υπό τη διεύθυνσή του. Ενθουσιάστηκα όταν καταμεσής της νύχτας το φαξ μου άρχισε να βγάζει ήχους και σελίδα τη σελίδα μού αποκάλυψε το χειρόγραφό του. Είχα ελαχιστότατο χρόνο για να το μάθω και να το ερμηνεύσω μπροστά στους έκπληκτους καλεσμένους του γάμου μου.
Βρίσκω ένα σχεδόν παιχνιδιάρικο στοιχείο στη μουσική του, καθώς επιστρέφει στην ανοιχτή φόρμα της δεκαετίας του ’50, επιτρέποντάς μου να παίζω τις σελίδες με διαφορετική σειρά κάθε φορά. Στο συνοδευτικό γράμμα του ο ίδιος χαρακτήριζε το έργο ως “ένα παιχνίδι με το οποίο μπορείς να παίξεις”. Οσο περνούν τα χρόνια, τόσο πιο βαθιά γίνεται η ευγνωμοσύνη μου γι’ αυτό το δώρο».
Κύριε Βαν Ράατ, είστε γνωστός για την ερμηνεία ευρέος φάσματος σύγχρονης μουσικής. Πού τοποθετείτε τον Μπουλέζ μέσα σε αυτό το φάσμα;
Ραλφ βαν Ράατ:«Πάντα αγαπούσα ιδιαίτερα τη μουσική που έχει κάτι πνευματικό ή μεταδίδει ένα ισχυρό μήνυμα, ανεξαρτήτως ύφους. Πιστεύω όμως ότι η μουσική είναι πιο ισχυρή όταν συνδυάζει το πνευματικό στοιχείο με μια στέρεη δομή. Ο Μπαχ είναι ένας τέτοιος συνθέτης καθώς στο έργο του η καρδιά και ο νους συνυπάρχουν τέλεια και αλληλοανυψώνονται. Ο Μπουλέζ είναι παρόμοιος συνθέτης – αν και όχι θρησκευόμενος.
Ο συνδυασμός της λογικής από τη μια πλευρά και της εκρηκτικής εκφραστικότητας με απεριόριστες δυναμικές και χρωματικές αντιθέσεις από την άλλη, τον κάνουν να μοιάζει με… υπερενισχυμένη εκδοχή των Radiohead. Τελικά, αν και πολύ απαιτητική, η μουσική του είναι επικοινωνιακή, απλώς πηγαίνει πολλά στοιχεία όπως η ρυθμική πολυπλοκότητα, οι πιο σύνθετες αρμονίες κ.ά., σε ένα επόμενο επίπεδο».
«Ο συνδυασμός της λογικής από τη μια πλευρά και της εκρηκτικής εκφραστικότητας με απεριόριστες δυναμικές και χρωματικές αντιθέσεις από την άλλη, τον κάνουν να μοιάζει με… υπερενισχυμένη εκδοχή των Radiohead». Ετσι περιγράφει τον Μπουλέζ και τη μουσική του ο Ραλφ βαν Ράατ. φωτο: Heather Pinkham
Ορισμένα από τα κομμάτια που θα ερμηνεύσετε ανακαλύφθηκαν στο αρχείο του Μπουλέζ μετά τον θάνατό του. Πώς είναι να φέρνεις στη «ζωή» ανέκδοτα ή λιγότερο γνωστά έργα;
Ραλφ βαν Ράατ:«Ηταν απίστευτο ταξίδι η ανακάλυψη αυτών των χειρογράφων. Και έπειτα η ερμηνεία τους, η στιγμή που αντήχησαν οι πρωτάκουστοι αυτοί ήχοι στο πιάνο μας, μέσα στα σπίτια μας. Ηταν σαν να κοιτάζεις το προσωπικό ημερολόγιο κάποιου· η παρτιτούρα είχε μουτζούρες, μικρά γραμμένα σχόλια, ακόμη και ζωγραφιές με θυμωμένα και έκπληκτα προσωπάκια που είχε κάνει ο ίδιος ο Μπουλέζ.
Διαβάζοντας τις οδηγίες του – “με τη μέγιστη συγκίνηση”, “με οργή” κ.λπ. – ένιωθα σαν να έριχνα μια πολύ προσωπική ματιά στο νεανικό του μυαλό, την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αυτό μου επιβεβαίωσε πως τελικά η μουσική του αφορά, πάνω απ’ όλα, την έκφραση. Είναι μοναδική αίσθηση να τη μοιράζεσαι με το κοινό, γιατί έτσι μπορείς να του προσφέρεις τη σπάνια αίσθηση να αγγίξει αυτόν τον οικείο, εκφραστικό κόσμο που εσύ πρώτος ανακάλυψες. Και για μένα, αυτό το αίσθημα της ανακάλυψης και της εμβάθυνσης στη μουσική ή στο μυαλό ενός συνθέτη, είναι από τα πιο ανταποδοτικά στοιχεία της ερμηνείας».
Αν ο Μπουλέζ ήταν με κάποιον τρόπο στο κοινό αυτής της συναυλίας, ποια θα θέλατε να είναι τα συναισθήματά του και οι αντιδράσεις του;
Γκλόρια Τσενγκ:«Αν βρισκόταν στο κοινό μας, ελπίζω να αναγνώριζε το απέραντο βάθος του θαυμασμού μας, αλλά και τη χαρά μας να χαρτογραφούμε την παρουσία του, την εξέλιξή του και την επιρροή του από τα νιάτα του μέχρι την καταξίωση και τη μνημειώδη κληρονομιά που γνωρίζουμε σήμερα».
Ραλφ βαν Ράατ:«Δεν θα μπορούσα να το πω καλύτερα από την Γκλόρια. Επιπλέον, θα ήθελα να αναγνωρίσει, να βιώσει και ο ίδιος το βαθύ συναισθηματικό φορτίο της μουσικής του – είτε αυτή έχει οργή και θυμό είτε είναι γεμάτη χαρά – και την επίδραση που μπορεί να έχει τόσο στους ερμηνευτές όσο και στο κοινό».
