Η συμπλήρωση των 100 χρόνων από την έκδοση του μυθιστορήματος Η Κυρία Νταλογουέι, του πρώτου βιβλίου της Βιρτζίνια Γουλφ που γνώρισε μεγάλη επιτυχία, συνοδεύτηκε από την επετειακή του έκδοση στο εξωτερικό (αλλά και στη χώρα μας) επιβεβαιώνοντας (αν κάτι σημαίνει αυτό) τη μεγάλη αξία του έργου εκείνης της σπουδαίας συγγραφέως, της μούσας ή ηγερίας του Κύκλου του Μπλούμσεμπερι, δημιουργός του οποίου υπήρξε η ίδια μαζί με τον σύζυγό της, Λέοναρντ.
Εχουν συμπληρωθεί 84 χρόνια από τότε που αυτοκτόνησε η Βιρτζίνια Γουλφ και οι μελετητές ακόμη ανακαλύπτουν πτυχές του έργου και της ζωής της. Επόμενο, αφού πεθαίνοντας άφησε πίσω της εκτός από το πλήθος των μυθιστορημάτων, των διηγημάτων, των δοκιμίων κι έναν τεράστιο όγκο ημερολογιακών καταγραφών και επιστολών, που εκδόθηκαν μετά τον θάνατό της.
Τα ημερολόγιά της καλύπτουν πέντε ογκωδέστατους τόμους και οι επιστολές έξι τόμους εξίσου ογκώδεις που υπερβαίνουν τις 3.000 σελίδες μεγάλου σχήματος. Πραγματικός παράδεισος για τους φιλολόγους, τους ακαδημαϊκούς δασκάλους και τους βιβλιομανείς. Αυτά μπορεί να είναι εξαιρετικής σημασίας ντοκουμέντα για την εποχή, δηλαδή τον Μεσοπόλεμο, αλλά ένας συγγραφέας κρίνεται πρωτίστως από το μυθοπλαστικό και δοκιμιακό του έργο.
Ο εσωτερικός μονόλογος
«Στο φάρο», Μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου.
Εκδόσεις Δώμα, 2025, σελ. 256, τιμή 18 ευρώ
Λένε συχνά πως η Γουλφ είναι μια από τις μεγάλες μορφές του μοντερνισμού. Για να είμαστε όμως ακριβείς πρέπει να λένε του αγγλοαμερικανικού μοντερνισμού, αφού ούτε η ίδια ούτε καν ο Τζόις χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά στο έργο τους τον λεγόμενο εσωτερικό μονόλογο. Η Κυρία Νταλογουέι εκδόθηκε το 1925, ο Οδυσσέας του Τζόις το 1922, αλλά το πρώτο βιβλίο εσωτερικού μονολόγου είναι η νουβέλα Ο ανθυπολοχαγός Γκουστλ του Αρτουρ Σνίτσλερ, κορυφαίου εκπροσώπου της μεγάλης σχολής της Βιέννης, που πρωτοκυκλοφόρησε το 1900.
Το μυθιστόρημα της Γουλφ Στο φάρο εκδόθηκε δύο χρόνια μετά την Κυρία Ντολαγουέι και βρίσκεται ασφαλώς πιο κοντά σε ό,τι αποκαλούμε εσωτερικό μονόλογο. Και κατά τη γνώμη μου ανήκει στα τρία σημαντικότερα μυθιστορήματά της, μαζί με Τα κύματα και το Δωμάτιο του Ιάκωβου. Αλλά σε ό,τι αφορά τις προτιμήσεις, καλύτερα να μην ορκίζεται κανείς.
Την πρόσφατη θαυμάσια μετάφραση του Στο φάρο την οφείλουμε σε μια εξαιρετική μεταφράστρια: τη Μαργαρίτα Ζαχαριάδου. Μπορεί να σταθεί ισότιμα δίπλα στην αντίστοιχη του αείμνηστου Αρη Μπερλή. Μόνο ένα αριστουργηματικό μυθιστόρημα με «στοιχειώδη» – και ούτε καν – πλοκή μπορεί να αναδειχθεί σε ξένη γλώσσα αν δεν μεταφέρεται με μια σπουδαία μετάφραση, όπως αυτή της παρούσας έκδοσης.
Το βιβλίο χωρίζεται στα παρακάτω τρία μέρη: «Το παράθυρο», «Ο χρόνος περνά» και «Ο φάρος». Το σχήμα είναι βέβαια τριαδικό, όπως συμβαίνει και σε άλλα μυθιστορήματα της Βιρτζίνια Γουλφ. «Το παράθυρο» είναι κομβικής σημασίας διότι, όπως έλεγε ο Αλντους Χάξλεϊ, η ικανότητα της Γουλφ «να βλέπει» είναι εκπληκτική. Μόνο που, κατά τον ίδιο, έβλεπε τον κόσμο σαν μέσα από μια τζαμαρία και της έλειπε η αφή. (Το τελευταίο, φυσικά, δεν είναι ανάγκη να το παίρνει κανείς τοις μετρητοίς.) «Ο χρόνος περνά» – είναι βέβαια κάτι αυτονόητο, αλλά όχι και τόσο. Στο έργο της Γουλφ επιβεβαιώνεται ο Φόκνερ που έλεγε πως το παρελθόν δεν είναι καν παρελθόν. Και ο «Φάρος» είναι στο τρίτο μέρος ο αρχικός προορισμός, το τέλος που αποτελεί ταυτοχρόνως και την επιστροφή.
Πρόσωπα στον χρόνο
Στο μυθιστόρημα έχουμε ένα ζευγάρι, τον κύριο και την κυρία Ράμζι, με οκτώ παιδιά. Βρισκόμαστε στη θερινή τους κατοικία σ’ ένα νησάκι στις Εβρίδες της Σκωτίας. Απέναντι από το σπίτι τους βρίσκεται ένας φάρος, που κατά την επιθυμία της κυρίας Ράμζι η οικογένεια θα πρέπει να τον επισκεφθεί.
Ο κύριος Ράμζι έχει ενστάσεις, επειδή ο καιρός θα χαλάσει. Το ζεύγος δεν θα έλεγε κανείς ότι είναι ιδεώδες, αλλά έχει, για τα βρετανικά δεδομένα, ενδιαφέρουσα κοινωνική ζωή.
Φίλοι και συνάδελφοι τους επισκέπτονται. Ανάμεσά τους η Λίλι Μπρίσκοου, νεαρή ζωγράφος που θέλει να κάνει το πορτρέτο της κυρίας Ράμζι και του γιου της, αλλά έχει αμφιβολίες αν μπορεί, που τις ενισχύουν οι απόψεις ενός άλλου επισκέπτη, του Τσαρλς Τάνζλι, ο οποίος λέει ότι οι γυναίκες δεν πρέπει να ζωγραφίζουν ή να γράφουν. Το πρώτο μέρος κλείνει με ένα μεγάλο δείπνο. Εχουν περάσει δέκα χρόνια («Ο χρόνος περνά») και βρισκόμαστε στο δεύτερο μέρος. Περνάει όμως ο χρόνος στ’ αλήθεια; Ή ακινητοποιείται μέσα στις αναμνήσεις;
Εδώ ο χρόνος είναι ο πρωταγωνιστής. Μέσα στα δέκα χρόνια που πέρασαν η κυρία Ράμζι πέθανε, όπως και δύο από τα παιδιά της. Μεσολάβησε ο καταστροφικός Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (μολονότι καμιά αναφορά σ’ αυτόν δεν γίνεται στο μυθιστόρημα). Ο χρόνος είναι μια βαθιά ρωγμή (κι εδώ θυμάται κανείς τον Προυστ). Στο τρίτο μέρος ο κύριος Ράμζι αποφασίζει μαζί με δύο από τα παιδιά του, την Καμ και τον Τζέιμς, να επισκεφθούν τον φάρο. Τα παιδιά δεν θέλουν, όμως στο τέλος ενδίδουν. Και η ζωγράφος Λίλυ Μπρίσκοου ολοκληρώνει τον πίνακά της τη στιγμή που οι υπόλοιποι φτάνουν στον φάρο.
Πολυεστιακό και περίτεχνο
Αυτό δεν είναι ένα μυθιστόρημα που η «έλλειψη» πλοκής αντικαθίσταται από ένα παζλ που αναφέρεται στον ψυχισμό των προσώπων αλλά ένα πολυεστιακό μυθιστόρημα – που είναι και το δυσκολότερο. Περίτεχνο, διαβρωτικό, από την αρχή ως το τέλος, ατμοσφαιρικό. Κι ενώ γνωρίζουμε ότι εκφράζει σε μεγάλο βαθμό τον κόσμο της μεταβικτωριανής Αγγλίας, διαβάζοντάς το δεν το σκεφτόμαστε. Θα μπορούσε να συμβεί οποτεδήποτε και οπουδήποτε. Είναι μια διείσδυση στον κόσμο της ανθρώπινης συνθήκης – γι’ αυτό και παραμένει διαχρονικό και αρυτίδωτο.
Αφήγηση και αυτοβιογραφία
Γιατί ένα μυθιστόρημα όπου συμβαίνουν τόσο λίγα να μας συναρπάζει; Αυτό δεν συμβαίνει φυσικά από την πρώτη σελίδα, η οποία ξεκινά από μια σύμβαση – μια συζήτηση για τον καιρό. Αλλά ο αναγνώστης γρήγορα αρχίζει να μπαίνει στα βαθιά· με άλλα λόγια: η ουσία της αφήγησης είναι το υπόστρωμά της.
Το βιβλίο περιέχει πολλά αυτοβιογραφικά στοιχεία. Πολυπληθής ήταν και η οικογένεια της Βιρτζίνια Γουλφ (κι εκείνη αποτελούμενη από οκτώ παιδιά) ενώ τα πρότυπα του ζεύγους Ράμζι ήταν οι γονείς της συγγραφέως. Ομως τα πρότυπα ήταν η αφορμή – κι αυτό δεν είναι ένα αυτοβιογραφικό βιβλίο, απλούστατα γιατί η αυτοβιογραφία της Γουλφ ήταν το έργο της στο σύνολό του. Τεράστιο, συναρπαστικό, πολυεπίπεδο. Και γι’ αυτό αξίζει να τη διαβάζει κανείς – και όχι μόνο γιατί θεωρείται ηρωίδα του φεμινισμού, μολονότι ήταν και αυτό.
