Μέσα στον χειμώνα, βρεθήκαμε στη Σάμο! Όσοι το άκουσαν … μας ρώτησαν με απορία:
«Μα στη Σάμο, στο τέλος του φθινοπώρου; Δεν υπάρχουν πολλές επιλογές εκεί».
Κι άδικο δεν είχαν. Πολλά από τα εστιατόρια και τα καφεπωλεία, ήταν κλειστά. Στην πανέμορφη προκυμαία, στην πρωτεύουσα, λίγα μόνο καταστήματα εστίασης μπορούσαν να προφέρουν κάτι. Τα χωριά, εν υπνώσει. Η περιήγηση όμως στην εκπληκτική φύση του νησιού μας αντάμειψε. Μας έφερε, κάποια στιγμή, στα νότια, στον Μαραθόκαμπο. Κοιτώντας προς τη θάλασσα είδαμε πολύ πυκνό, λευκό “καπνό” να ανεβαίνει στην ατμόσφαιρα. Παραξενευτήκαμε, κοιταχτήκαμε και είπαμε … ας πάμε να δούμε τι είναι. Με οδηγό μας τους “καπνούς”, βρεθήκαμε στον Όρμο Μαραθοκάμπου, σε έναν πραγματικά γλυκύτατο παραθαλάσσιο οικισμό όπου, παραδόξως, υπήρχε ανοιχτή μια επίσης γλυκύτατη καφετέρια. Χαρήκαμε για την τύχη μας, παραγγείλαμε τον καφέ μας και ρωτήσαμε τι είναι αυτοί οι “καπνοί”. Η ευγενέστατη σερβιτόρα μας απάντησε:
«Ααα! Είναι από την πιο παλιά σαπωνοποιία! Αξίζει να πάτε να την επισκεφτείτε, διακόσια μέτρα από εδώ είναι»…
Κοιταχτήκαμε, ευχαριστήσαμε την κυρία, ήπιαμε τον καφέ μας και λύσαμε το…. χειρόφρενο.
Φτάσαμε στην είσοδο της σαπωνοποιίας, όπου πρώτα-πρώτα μας υποδέχτηκε μια φαιά, χαδιάρα γαλή και αμέσως μετά ξεπρόβαλε η Κική. Αγκάλιασε τη γάτα της και… «Καλωσορίσατε στη Σαπωνοποιία Κεντούρη».
Οι πυκνοί υδρατμοί από τις καμινάδες του εργοστασίου, ήταν αυτό που μας προσέλκυσε στον Όρμο Μαραθοκάμπου
Στο περιβάλλον του εργοστασίου με τον εκκωφαντικό θόρυβο, εμφανίστηκαν και κάποιοι από τους εργαζόμενους, που ετοιμάζονταν για το σχόλασμα!
«Φτάσαμε κι εμείς στο παραπέντε», είπαμε στην Κική.
«Δεν πειράζει», μας απάντησε με χαμόγελο εκείνη. «Ελάτε να δείτε τη σαπωνοποιία. Η σαπωνοποιία ιδρύθηκε το 1923 από μια οικογένεια με τέσσερα παιδιά, όλοι σπουδαγμένοι. Γιατρός, Δικηγόρος, Χημικός και Μηχανικός. Συνειδητοποίησαν, εκείνη την εποχή, ότι λείπει από το νησί ένα εργοστάσιο σαπουνιού!
«Τότε, το σαπούνι ήταν για κάθε χρήση» μας είπε και στο μυαλό μου ήρθαν τα λόγια της γιαγιάς μου: «…το σαπούνι παιδάκι μου που φτιάχναμε το χρησιμοποιούσαμε για τα πάντα! Με αυτό πλέναμε τα ρούχα στη σκάφη, τρίβαμε τις κάλτσες και τα πουκάμισα να φύγουν οι λεκέδες. Με αυτό πλενόμασταν κι εμείς, πρόσωπο και σώμα. Και βέβαια, μ’ αυτό πλέναμε και τα κατσαρολικά μας….!»
Μέρος της ατμομηχανής όπου διακρίνεται και η επιγραφή του κατασκευαστή
Με αυτές τις σκέψεις που ανταλλάξαμε με την Κική, καταλάβαμε πόσο σημαντική ήταν η εντατικοποίηση της παραγωγής σαπουνιού, σε ένα εργοστάσιο… και μάλιστα, στην ακριτική Σάμο. Και η ξενάγηση ξεκινά.
Μπήκαμε στο εργοστάσιο και μια παράξενη μυρωδιά λαδιού ήρθε στη μύτη μας.
«Αυτή την εποχή, δεν φτιάχνουμε σαπούνι. Το εργοστάσιο, δεν σας είπα, έχει τρεις διαφορετικές εργασίες! Τώρα, την εποχή της συγκομιδής της ελιάς, φθάνουν σε εμάς από τα 13 ελαιοτριβεία του νησιού, τα πυρηνόκαρπα. Ξέρετε τι είναι;».
Χαμογελάσαμε μιας και η βοτανική μας παιδεία ήταν αρκετή για να γνωρίζουμε αυτή τη λεπτομέρεια.
«Όταν ολοκληρωθεί η ψυχρή έκθλιψη του καρπού της ελιάς, τα κουκούτσια απομακρύνονται. Αυτά φθάνουν στο εργοστάσιο και το πρώτο που γίνεται είναι η αφαίρεση της υγρασίας που έχει μείνει στο κουκούτσι. Αφού έχει αφυδατωθεί και σπάσει σε πιο μικρά τμήματα, συλλέγεται και οδηγείται σε άλλα μεγάλα καζάνια για να γίνει το πυρηνόξυλο», δείχνοντάς μας έναν σωρό με σακιά γεμάτα με πυρηνόξυλο.
«Και που προωθούνται αυτά; Που χρησιμοποιούνται»; Τη ρωτήσαμε με προφανή απορία.
«Πρώτα από όλα ως καύσιμο για τη δική μας μονάδα», μας απάντησε χαμογελώντας! «Στη συνέχεια, αρκετές μονάδες στη Σάμο το χρησιμοποιούν για τον ίδιο λόγο. Βέβαια, επειδή είναι πεπερασμένος ο αριθμός των ελαιοδέντρων στη Σάμο, η ποσότητα του πυρηνόξυλου είναι συγκεκριμένη και δεν διατίθεται εκτός της νήσου. Αφήστε που τα ναύλα δεν βγαίνουν…» είπε, αφήνοντας ημιτελή τη φράση της….
Με ελαφρύ μειδίαμα και με μια δόση έκπληξης, παρατηρήσαμε την εφαρμογή της κυκλικής οικονομίας στη Σάμο. Δηλαδή, από ένα φυτικό υπόλειμμα , το οποίο πρακτικά έχει μηδενική αξία, δημιουργείται εκ νέου, καύσιμη ύλη! Μια περιβαλλοντικά φιλική εναλλακτική λύση, η οποία συμβάλλει στη μείωση των ενεργειακών δαπανών και στην αξιοποίηση υποπροϊόντων της ελαιοσυγκομιδής. Άρα, αυτά δεν συμβαίνουν πλέον μόνο στις προηγμένες Ευρωπαϊκές χώρες!
Τη βαθιά σκέψη για την κυκλική οικονομία στο ακριτικό νησί, διέκοψε η ξεναγός μας, οδηγώντας μας στο μέρος όπου φτιάχνουν το πυρηνέλαιο. Παράλληλα, μας είπε:
«Ο πυρηνόκαρπος αξιοποιείται για την παραγωγή πυρηνέλαιου, ενός προϊόντος που εξάγεται μέσω ξήρανσης και εκχύλισης του πυρήνα. Το παραγόμενο έλαιο, αφού εξευγενιστεί, χρησιμοποιείται τόσο στη μαγειρική όσο και ευρέως στη σαπωνοποιία και την παραγωγή καλλυντικών και τεχνικών προϊόντων».
«Κυκλική οικονομία μέρος Β’», την διακόψαμε, γελώντας, αφού η διαδικασία αυτή μεγιστοποιεί την απόδοση του ελαιοκάρπου. Και οι δύο χρήσεις, σε πυρηνόξυλο και πυρηνέλαιο, μειώνουν σημαντικά τα οργανικά απόβλητα, καθώς αξιοποιούνται υπολείμματα που διαφορετικά θα οδηγούνταν με κόστος σε απόρριψη.
«Όταν πλέον έχει παραχθεί και το πυρηνέλαιο, θα διανεμηθεί επίσης σε καταναλωτές εντός του νησιού και κυρίως θα χρησιμοποιηθούν στη δημιουργία σαπουνιού, όταν ξεκινήσει σε δυο-τρεις μήνες».
Ακολουθήσαμε την Κική στο κύριο μέρος του εργοστασίου, εκεί που φτιάχνονται τα σαπούνια. Ένα μεγάλο καζάνι και μια μεγάλη απορροή από αυτό, με ακόμη τα ίχνη του περυσινού σαπουνιού. Ο υπόλοιπος χώρος είναι άδειος και, όπως μας εξηγεί η Κική, θα τοποθετηθούν εκεί τα καλούπια για το μέγεθος των σαπουνιών. Τα καλούπια στην πρώτη φάση, είναι μεγάλου μήκους, περίπου 50 πόντους και μετά θα κοπούν σε κομμάτια μικρότερα. Και η ερώτησή μας… «πώς το φτιάχνετε το σαπούνι;»
«Όπως παλιά, με καυστική ποτάσα στο νερό, θέρμανση του πυρηνελαίου σε περίπου 40οC και ανάμειξη των δυο. Με μεγάλες ξύλινες κουτάλες (υπερμεγέθεις, μιας και το καζάνι ξεπερνά το ύψος μας!) αναδεύονται μέχρι να γίνει σαν χυλός».
«Και όλα αυτά τα μεγάλα σακιά με αλάτι που είναι δίπλα στο καζάνι;» διακόψαμε την Κική, μόλις τα είδαμε.
«Όταν το σαπούνι είναι έτοιμο να δέσει στο καζάνι, ρίχνουμε λίγο χοντρό αλάτι για να “σφίξει” καλύτερα, να το χωρίσει από τα νερά του».
Ανεβαίνουμε στον επάνω όροφο για να δούμε το μεγάλο καζάνι και τις επιμέρους λεπτομέρειες, όπως μας ανέφερε η ξεναγός. Το καζάνι τεράστιο, στον πάτο του ακόμη στερεοποιημένο περσινό προϊόν, ενώ ο χώρος μυρίζει πράσινο σαπούνι! Μας οδηγεί να μας δείξει με ποιον τρόπο γινόταν παλιά η τμήση των μεγάλων πλακών σαπουνιού. Και ακολουθεί κι η απαραίτητη σφραγίδα! Ολόκληρη μηχανή για τη σφραγίδα τη μεγάλη, την παλιά, ενώ σήμερα πλέον, μία μόνο σφραγίδα φτιάχνεται σε αυτή τη μηχανή!
Το μάτι μας έπεσε σε ξύλινα καφάσια, το ένα πάνω στα άλλο. Εκεί τοποθετούν τα σαπούνια για το τελικό στέγνωμα, μας εξήγησε. Και το σαπούνι … μετά από μερικές ημέρες, είναι έτοιμο!
«Τη μεγάλη έκπληξη την αφήνω για το τέλος», είπε η Κική και μας κατέβασε σε ένα σκοτεινό δωμάτιο μέσα από μια δαιδαλώδη διαδρομή.
«Εδώ, κάτω από το διαφανές κάλυμμα, θα δείτε την πρώτη ατμομηχανή μας! Ήρθε από τη Σμύρνη, Δ. Ισηγόνη, Σμύρνη – Αος 156, όπως λέει η επιγραφή».
Σαν χείμαρρος συνέχισε να μας λέει ότι ο Ισηγόνης είναι αυτός έμεινε γνωστός για τη δημιουργία των αυτοκινήτων μάρκας Mini Cooper, ενώ ξεδιπλώνοντας το προστατευτικό της, μας κοίταζε με ενθουσιασμό λέγοντας ότι «…είναι λειτουργική, πέρυσι ήρθε ειδικός μηχανικός και τη συντήρησε!». Η μηχανή εμφανίστηκε από την αρχή λειτουργίας του εργοστασίου, όταν δεν υπήρχε ηλεκτρικό ρεύμα. Έκαιγαν λοιπόν το πυρηνόξυλο και δημιουργούσε ατμό, ο οποίος, μέσω της ατμομηχανής με τον τεράστιο σφόνδυλο, κινούσε όλο το εργοστάσιο! Ένας θαυμασμός μας κατέκλυσε ! Ατμομηχανή ενός αιώνα! Μοναδική στην Ελλάδα. Ένα ταξίδι στον χρόνο ξεδιπλώθηκε μπροστά μας!Ποιος ξέρει πόσα άτομα την έχουν χειριστεί, πόσα σαπούνια έχει φτιάξει, πόσες ιστορίες έχει ακούσει άραγε;!
Κοιταχτήκαμε όλοι μεταξύ μας! Με ένα χαμόγελο καθαρό, με ένα χαμόγελο ευφορίας!
Με αυτό το χαμόγελο πήραμε τον δρόμο για το μικρό μαγαζάκι όπου προμηθευτήκαμε, κατά το ελληνικό συνήθειο, τα δωράκια στους φίλους μας, σαπούνι πράσινο της γιαγιάς, τι άλλο!
«Αλήθεια εσύ, είσαι της οικογένειας»; τη ρωτήσαμε καθώς συσκεύαζε τα δωράκια μας.
«Όχι, όχι, εγώ είμαι φίλη και εργάζομαι εδώ. Γεννήθηκα στην Αμερική, στη Β. Καρολίνα. Αλλά το να ζεις στη Σάμο, μου δίνει την ανάσα που δεν είχα εκεί. Κι έτσι γύρισα πίσω…».
Ο νόστος για την πατρίδα μουρμούρισα… καθώς φεύγαμε πια από το εργοστάσιο.
Η Κική πήρε τη γάτα αγκαλιά και μας χαιρέτησε.
«Κική από το Κυριακή; Μήπως από το Βασιλική;» τη ρώτησα.
«Από Γραμματική!!!», είπε και χαμογελάσαμε!
Γραμματική που μακάρι να ήξεραν όλοι οι Έλληνας για να μιλούν σωστά τη γλώσσα τους.
*Στέφη Λ. Αικατερίνα MSc, PhD Μεταδιδακτορική ερευνήτρια – Τμήμα Βιολογίας Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών
