Στο επίκεντρο των ημερών λόγω του επικείμενου κλεισίματός του στις 16 Οκτωβρίου για τις εργασίες αποκατάστασης και συντήρησης, που θα πραγματοποιηθούν την επόμενη τριετία από την αρμόδια Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Πολιτισμού, το Ηρώδειο αποχαιρετά για ένα διάστημα την πολιτιστική ζωή της Αθήνας, έχοντας υπάρξει το πιο μεγαλειώδες κύτταρό της επί μακρόν.
Η ιστορία του Ηρωδείου, σπουδαία όσο και ταραχώδης, συνθέτει την πολιτισμική μνήμη της πόλης από τα μέσα του 2ου αιώνα μ.Χ. Υπεύθυνος για αυτή την μνήμη, ένας μέγας ευεργέτης της αθηναϊκής ζωής: ο Ηρώδης ο Αττικός.
Ανέγερση εις μνήμην…
Το Ηρώδειο ανεγέρθηκε γύρω στα 161 μ.Χ., από τον Ηρώδη τον Αττικό (Λεύκιος Βιβούλλιος Ίππαρχος Τιβέριος Κλαύδιος Αττικός Ηρώδης), έναν από τους πλουσιότερους και πιο επιδραστικούς Έλληνες της εποχής εκείνης. Ο Ηρώδης υπήρξε εξέχων σοφιστής, ρήτορας και φιλόσοφος, καταγόμενος από πλούσια και αριστοκρατική οικογένεια της Αττικής, με ρίζες που ανάγονταν στην κλασική Αθήνα. Είχε λάβει ανώτερη παιδεία και υπήρξε μέλος της ρωμαϊκής συγκλήτου, ενώ ανέπτυξε στενές σχέσεις με τους Ρωμαίους αυτοκράτορες Αδριανό, Αντωνίνο τον Ευσεβή και Μάρκο Αυρήλιο.
Φημισμένος για τα μεγάλα έργα κοινής ωφελείας που χρηματοδότησε σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας – από στάδια και λουτρά έως υδραγωγεία και ωδεία – , ο Ηρώδης χρηματοδότησε την ανέγερση του Ηρωδείου στη μνήμη της συζύγου του Ρήγιλλας, η οποία πέθανε το 160μ.Χ. Ο ίδιος υπήρξε άτυχος στην προσωπική του ζωή, καθώς δεν ήταν μόνο η σύζυγός του αλλά και τα παιδιά του που βρήκαν πρόωρο θάνατο (οι κόρες του Ελπινίκη και Αθηναϊς και ο νεότερος γιος του Regillus). Παρά τα σημαντικά έργα που άφησε ως παρακαταθήκη και τη σχολή της ρητορικής του, από όπου βγήκαν σοφιστές όπως ο Αδριανός, η προσωπικότητά του αμφισβητήθηκε. Παράδειγμα αυτής της αμφισβήτησης αποτελεί το γεγονός ότι κατηγορήθηκε από τον κουνιάδο του πώς ήταν εν μέρει υπεύθυνος για τον θάνατο της γυναίκας του (η περίπτωση αυτή φαίνεται σήμερα ότι δεν ευσταθεί).
Αρχιτεκτονικό αριστούργημα
Το Ηρώδειο, που διαθέτει 5.000 θέσεις, ήταν ένα αριστούργημα της αρχιτεκτονικής, ένα ρωμαϊκό ωδείο (κλειστό θέατρο), σχεδιασμένο για μουσικές εκδηλώσεις, ρητορικούς αγώνες, θεατρικές παραστάσεις και τελετές σε αντίθεση με τα αρχαιοελληνικά θέατρα που ήταν ανοιχτά και προορίζονταν κυρίως για δραματικές παραστάσεις. Η στρατηγική θέση του στη νότια κλιτύ της Ακρόπολης, ακριβώς κάτω από τα Προπύλαια και κοντά στο Θέατρο του Διονύσου, δεν ήταν τυχαία: ο Ηρώδης επιθυμούσε το ωδείο του να στέκεται «κάτω από τη σκιά της θεάς Αθηνάς», μέσα στον ιερό χώρο της πόλης.
Odeon of Herodes Atticus@MichalisKloukinas / Φεστιβάλ Αθηνών Επιδαύρου
Η κατασκευή του Ηρωδείου, που ήταν το τρίτο ωδείο που κατασκευάσθηκε στην αρχαία Αθήνα, μετά το ωδείο του Περικλή, επίσης στη Νότια Κλιτύ (5ος αι. π.Χ.) και το ωδείο του Αγρίππα στην Αρχαία Αγορά (15 π.Χ.)., έγινε με τοπικούς λίθους και Πεντελικό μάρμαρο (ο Ηρώδης Αττικός είχε υπό την εκμετάλλευσή του τα λατομεία μαρμάρου της Πεντέλης, με το προϊόν τους να είναι περιζήτητο σε όλο τον ρωμαϊκό κόσμο), ενώ η σκηνή και το κοίλον καλύπτονταν από ξύλινη στέγη, γεγονός σπάνιο για τα μεγάλα οικοδομήματα. Η στέγη εικάζεται ότι ήταν από ξύλου κέδρου και θεωρείτο ένα από τα πιο εντυπωσιακά τεχνικά επιτεύγματα της εποχής.
Σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα Μανόλη Κορρέ, ομότιμο καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και τα στοιχεία που περιλαμβάνονται στην διάλεξή του «Στεγασμένοι χώροι μουσικής της αρχαιότητας: το Ηρώδειο» (σε συνεργασία με το Σωματείο Διάζωμα, Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, 2012): «Το εσωτερικό του Ηρωδείου διέθετε ασύλληπτο πλούτο. Τα έδρανα -συμπαγή μαρμάρινα-, η ορχήστρα, στρωμένη με λευκές και μαύρες πλάκες μαρμάρου και οι τοίχοι με τις πολύχρωμες ορθομαρμαρώσεις αποτελούσαν ένα σύνολο απερίγραπτης ομορφιάς.
Η σκηνή διέθετε την τυπική για ένα ρωμαϊκό θέατρο πρόσοψη (scaenae frons): μικρές συνθέσεις πάνω στο αρχιτεκτονικό θέμα του δίστυλου ναΐσκου (aedicula), αποτελούμενες από κορινθιακούς κίονες, παραστάδες και θριγκούς, ανεδείκνυαν αγάλματα στημένα σε κόγχες, όλα από πολυτελή μάρμαρα. Εξαιρετικά μωσαϊκά σε γεωμετρικά και φυτικά σχέδια κάλυπταν τα δάπεδα των κλειστών χώρων».
Ηρώδειος – Είσοδος. @Shutterstock
Κατά τον Παυσανία, το Ηρώδειο ξεπέρασε σε μέγεθος και διάκοσμο το Ωδείο της Πάτρας ενώ η τεράστια στέγη του, «οπωσδήποτε μέγα τεχνολογικό επίτευγμα (ακόμα και με μέτρα της εποχή μας)», κατά τον Μανόλη Κορρέ, εγκωμιάζεται από τους αρχαίους συγγραφείς.
Μαρτυρίες και διχασμός
Οι μαρτυρίες έχουν διχάσει την επιστημονική κοινότητα καθώς η ολική στέγαση ενός τεράστιου χώρου χωρίς ενδιάμεσα στηρίγματα φαντάζει ανέφικτη, ωστόσο το παχύ στρώμα στάχτης και τα θραύσματα κεραμιδιών που βρέθηκαν στην ανασκαφή του 1858, στην ορχήστρα και το κοίλο, αποδεικνύουν ότι υπήρξε στέγη στο Ηρώδειο.
Το Ηρώδειο στη σκιά του Παρθενώνα, που είναι «ελεύθερος» από σκαλωσιές. Φωτ. Μιχάλης Παπανικολάου/ Eurokinissi
Το τέλος της λαμπρής εποχής του επήλθε με την πυρπόληση και καταστροφή του από τους Ερούλους (267μ.Χ.), περίπου εκατό χρόνια μετά την ανέγερσή του, ενώ στα χρόνια που ακολούθησαν, λεηλατήθηκε με μανία (αποσπάστηκαν μάρμαρα, λίθοι, μέταλλα, κεραμικό υλικό). Εντύπωση κάνει το γεγονός ότι στα τέλη της ρωμαϊκής περιόδου, τα ερείπια του μνημείου ενσωματώθηκαν στο σύστημα οχυρώσεων της Αθήνας.
Kατά το 13ο αιώνα ο ψηλός τοίχος της σκηνής του Ηρωδείου ενσωματώθηκε στο τείχος που περιέβαλε τη βάση του λόφου της Ακρόπολης, το λεγόμενο Ριζόκαστρο. Τον 14ο αιώνα οι επιχώσεις που κάλυπταν το κατώτερο τμήμα του νότιου τοίχου του μνημείου ήταν τέτοιου πάχους ώστε να μη διακρίνονται οι είσοδοι και να θεωρηθεί ως γέφυρα από τον Νικολό ντα Μαρτίνι, Ιταλό περιηγητή.
Από το Ηρώδειο εισέβαλαν στην Ακρόπολη το 1826 ο Γάλλος φιλέλληνας στρατηγός Κ. Φαβιέρος και οι στρατιώτες του κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Ακρόπολης από τους Τούρκους, ανεφοδιάζοντας τους πολιορκούμενους Έλληνες με τρόφιμα και πυρίτιδα.
Ανασκαφικό έργο
Οι ανασκαφές στο χώρο του μνημείου πραγματοποιήθηκαν στα μέσα του 19ου αιώνα από την Εν Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρεία και τον πρωτοπόρο αρχαιολόγο Κυριακό Πιττάκη, και απομάκρυναν μεγάλους όγκους χώματος, που έφταναν μέχρι τα 12 μέτρα πάνω από τη στάθμη της ορχήστρας.
Ως πρώτη παράσταση στο Ηρώδειο του ελληνικού κράτους πια, αναφέρεται η «Αντιγόνη» του Σοφοκλή του 1867. Το μνημείο αναστηλώθηκε την περίοδο 1952-1953 με μάρμαρο Διονύσου (ο χώρος μπροστά από το Ηρώδειο διαμορφώνεται από τον Δημήτρη Πικιώνη όπως και η είσοδος), και από τα μέσα της δεκαετίας του ‘50 χρησιμοποιείται για τη διεξαγωγή καλλιτεχνικών εκδηλώσεων (συναυλίες, παραστάσεις αρχαίου δράματος κ.τ.λ.) κυρίως στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών, με την ίδρυση του οποίου θα συνδεθεί άρρηκτα μέχρις τις μέρες μας.
Ως πρώτη εκδήλωση στην σύγχρονη εποχή εντός του Ωδείου Ηρώδου του Αττικού καταγράφεται μία συναυλία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών που πραγματοποιήθηκε στις 24 Αυγούστου 1955 καθώς και το ρεσιτάλ της Μαρίας Κάλλας το 1957.
