Θεόδωρος Κουρεντζής: Ένας «αναρχικός» (μαέστρος) στην Επίδαυρο

Ο Θεόδωρος Κουρεντζής λέει πως κάθε φορά που επιστρέφει στην Ελλάδα για μια συναυλία η ευθύνη που νιώθει απέναντι στο κοινό μεγεθύνεται μέσα του. Το ίδιο ισχυρίζεται πως συμβαίνει και με το άγχος που τον καταβάλει.

Είναι σαν όλη του η εμπειρία στις μεγαλύτερες και τις πιο ιστορικές αίθουσες συναυλιών του κόσμου, όλες οι διθυραμβικές κριτικές που τον ακολουθούν σαν αγέλη πιστών σκυλιών και όλη του η φήμη, που προηγείται του ονόματός του, να σβήνονται μονοκοντυλιά. Σαν το απόθεμα της αυτοπεποίθησής του να αδειάζει σε μια στιγμή. Ευτυχώς, ο μαέστρος έχει τον τρόπο να την ξαναβρίσκει – και μάλιστα σε βαθμό πλεονάσματος, όπως μπορεί να διαπιστώσει όποιος έχει παραβρεθεί σε κάποια συναυλία του.

Μεταγραφή αεροδρομίου

Κανονικά κάθε φορά που έρχεται για μια συναυλία στην Ελλάδα, παλιότερα με την ορχήστρα του musicAeterna, πλέον με το νέο του σχήμα, την Utopia Orchestra, ο Κουρεντζής θα έπρεπε να νιώθει όπως μια πολυδιαφημισμένη ποδοσφαιρική μεταγραφή αεροδρομίου. Παρεμπιπτόντως αγαπά και παρακολουθεί το ποδόσφαιρο και δηλώνει ως το κόκαλο Ολυμπιακός. Είναι τέτοια η αποθέωση (εντάξει και οι μεγαλοστομίες, οι κολακείες και τα ευφάνταστα σε υπερθετικό βαθμό κοσμητικά επίθετα) που διακινούνται για εκείνον από τον Τύπο και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, ώστε ο 53χρονος αρχιμουσικός θα είχε κάθε λόγο να νιώθει αυτό που που περιγράφει η λέξη θεός.

Όμως αλήθεια τι λόγο έχει ο Κουρεντζής, ένας καλλιτέχνης ξεκάθαρα ευφυής αλλά και αναμφίβολα εργατικός, να ετεροπροσδιορίζεται, όταν το ίδιο το έργο του λέει πολύ περισσότερα και σαφή για εκείνον από κάθε ορκισμένο θιασώτη ή ευκαιριακό αποθεωτή;

Σε κάθε περίπτωση και αυτή τη φορά, στη δεύτερη συμμετοχή του στο Φεστιβάλ Αθηνών ο πολιτογραφημένος μόνιμος κάτοικος Ρωσίας και από το 2014 Ρώσος υπήκοος Κουρεντζής κατάφερε να επαναλάβει τον εαυτό του. Να γίνει δηλαδή ανάρπαστος. Η συναυλία του το ερχόμενο Σάββατο (19 Ιουλίου) στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου με πρώτη ύλη την Συμφωνία αρ. 4 του Μάλερ και τα Τραγούδια για τα Νεκρά Παιδιά έγινε ήδη από την ανακοίνωσή της το αδιαφιλονίκητο πολιτιστικό γεγονός του φετινού καλοκαιριού.

Μαέστρος με groupies

Και μπορεί κάποτε να ήταν η περιέργεια ή το hype για τον απόμακρο από την πολλή συνάφεια των μέσων ενημέρωσης καλλιτέχνη με την όψη ροκ σταρ που διαπρέπει στο εξωτερικό που κινητοποιούσε τους ακροατές, όμως πλέον ο Κουρεντζής έχει διαμορφώσει το δικό του πιστό και ορκισμένο κοινό. Ένας μαέστρος με groupies; Γιατί όχι. Άλλωστε αυτό δεν είναι το μοναδικό οξύμωρο στην περίπτωσή του.

Γεννημένος το 1972 στην Αθήνα – συγκεκριμένα στη γειτονιά του Βύρωνα όπου σμίλεψε αναμνήσεις στις οποίες ανατρέχει ακόμα και παιδικές φιλίες που δοκιμάστηκαν και κράτησαν στο χρόνο-, με μητέρα πιανίστρια με αριστερή πολιτική τοποθέτηση και πατέρα αστυνομικό με δεξιά φρονήματα ο Κουρεντζής μεγάλωσε σε ένα πολωτικό, φορτισμένο, γεμάτο αντιθέσεις περιβάλλον. Τα πρώτα του μαθήματα στο πιάνο τα πήρε από τη μητέρα του. Στα 7 του έκανε την πρώτη του επανάσταση. Άφησε το πιάνο για το βιολί. Ο προορισμός του από τα πρώτα του χρόνια στο Εθνικό Ωδείο ήταν να γίνει συνθέτης – με δάσκαλο τότε τον Γιώργο Χατζηνίκο, τον οποίο μνημονεύει μέχρι και σήμερα.

Αυτό τουλάχιστον έλπιζε μέχρι την ημέρα που έζησε την πολύ προσωπική επιφοίτησή του. Όταν δηλαδή κατάλαβε πως μπορούσε να διαβάζει τις παρτιτούρες όπως κανένας άλλος. Να βλέπει, να ακούει και να νιώθει εκείνα που δε γίνονταν αντιληπτά από τους άλλους. Τι μπορούσε να κάνει γι’ αυτό; Να υπακούσει στο χάρισμά του και να βρει τον τρόπο για να το μοιράζεται.

ΗΠΑ VS Ρωσίας

Στα 22 του χρόνια βρέθηκε μπροστά σε ένα δίλημμα που θα αποδεικνυόταν καθοριστικό για την ζωή και για την καριέρα του. Από τη μία ήταν το δέλεαρ της υποτροφίας που είχε εξασφαλίσει για σπουδές στη Metropolitan Opera της Νέας Υόρκης, από την άλλη η ευκαιρία να μαθητεύσει πλάι σε έναν μύθο της διεύθυνσης ορχήστρας, τον Ρώσο Ίλια Μουσίν στο Ωδείο της Αγίας Πετρούπολης. Επέλεξε το μη αυτονόητο. Να μετοικήσει δηλαδή στη μετα-σοβιετική Ρωσία που ακόμα αναζητούσε το βηματισμό της. «Ας πούμε πως διάλεξα τον κόσμο των ιδεών του Πλάτωνα κι όχι τον κόσμο της λογικής του Αριστοτέλη», είπε για εκείνη την απόφασή του σε πρόσφατη συνέντευξή του σε ουγγρικό περιοδικό.

Η πορεία και η επαγγελματική άνοδός του στη νέα του καλλιτεχνική πατρίδα υπήρξε μετεωρική. Κι αυτό παρά το γεγονός ότι μετά τις σπουδές και τα πρώτα του χρόνια στην Αγία Πετρούπολη αποφάσισε να αυτοεξοριστεί. Η συγκεκριμένη λέξη γεννιέται αυτόματα στο νου εκείνου που διαβάζει πως ο Κουρεντζής άφησε τα μεγάλα θέατρα και τους περίοπτους συναυλιακούς χώρους και έφυγε για τη Σιβηρία. Συγκεκριμένα για την πόλη Νοβοσιμπίρσκ, την τρίτη μεγαλύτερη της ρωσικής επικράτειας.

Το 2004 ανέλαβε τη διεύθυνση της Κρατικής Όπερας της πόλης και σε παράλληλο χρόνο δημιούργησε το μουσικό άρμα του, την ορχήστρα και αργότερα τη χορωδία musicAeterna. Τα επτά χρόνια της Σιβηρίας έγιναν η σπορά για τη σοδειά που θα αποκόμιζε από την επόμενη θέση που ανέλαβε, εκείνην του επικεφαλής της Όπερας του Περμ – μιας πόλης στη βαθιά ενδοχώρα της Ρωσίας, στις παρυφές της οροσειράς των Ουραλίων. Ακούγεται σχεδόν μυθιστορηματικό. Ένας αναντίρρητα οραματιστής καλλιτέχνης να δημιουργεί στη μέση πουθενά και όμως να γίνεται όχι απλώς οικουμενικά γνωστός αλλά περιζήτητος.

Ο σταρ του πόντιουμ

Όχι μόνο από τις μεγαλύτερες όπερες, τα κορυφαία φεστιβάλ και τις πιο βαρύτιμες αίθουσες αλλά και από τα media. Ο Κουρεντζής ανέδειξε εαυτόν σε ένα πρώτης τάξεως θέμα παρατήρησης και ερμηνειών. Για τον αλλοτινό ενδυματολογικό κώδικά του, για τα σκουλαρίκια του, για το γεγονός ότι δε διευθύνει ποτέ με μπαγκέτα, για τις grunge μουσικές αναφορές του. Αλλά και για την αγάπη του στην ποίηση, για την αποφευκτικότητά του στις συνεντεύξεις, για την τελειομανία του, για την εκφραστικότητά του επί σκηνής, για το γεγονός ότι δε συνηθίζει να διευθύνει μουσικούς που δεν έχει εκπαιδεύσει ο ίδιος, για τον κοινοβιακό και πολύ αυστηρό τρόπο δουλειάς με την ομάδα του που εντυπωσίασε ακόμα και τους New York Times. Το 2019 δημοσιογράφος της εφημερίδας ταξίδεψε στο Περμ για να περάσει λίγες ημέρες μέσα στο σύμπαν του Κουρεντζή και να αναρωτηθεί τελικά στον τίτλο του άρθρου του αν πρόκειται για περίπτωση σωτήρα ή τσαρλατάνου.

Ναι, ο περιζήτητος μαέστρος έχει το προνόμιο αλλά και την ατυχία να διχάζει, να συζητιέται για σωστούς αλλά και λάθος λόγους, τελικά να μην αφήνει κανέναν αδιάφορο. Όπως δηλαδή συμβαίνει με τους σταρ. Μόνο που στο δικό του επαγγελματικό πεδίο ελάχιστοι μπορούν να υποστηρίξουν το χαρακτηρισμό και μάλιστα χωρίς να τον αποζητούν, να τον εκβιάζουν ή να τον επαιτούν.

Μπορεί σε όλη τη διάρκεια της καριέρας του ο Κουρεντζής να έχει βαρεθεί να διαβάζει την άποψη, τη γνώμη και τη θεώρηση των άλλων για την καλλιτεχνική αλλά και τη φυσική του παρουσία, όμως τα τελευταία χρόνια το επίκεντρο της συζήτησης έχει μετατοπιστεί στη στάση που αποφάσισε να κρατήσει απέναντι στην εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Ή για να είναι κανείς ορθότερος στη – για πολλούς εκκωφαντική- σιωπή που έχει επιδείξει τα τελευταία τρεισήμισι χρόνια.

Ο ευνοούμενος;

Ακούγεται ως τραγική ειρωνεία, όμως ο Θεόδωρος Κουρεντζής γιόρτασε το μισό αιώνα του πάνω στη γη ανήμερα της κήρυξης του πολέμου από τον Πούτιν στους Ουκρανούς. Παρά τη δυσοίωνη σύμπτωση δεν ακύρωσε τους εορτασμούς των γενεθλίων του, οι οποίοι έγιναν με πολλούς όμως από τους προσκεκλημένους να ακυρώνουν την παρουσία τους την τελευταία στιγμή.

Η βασική μομφή που διατυπώνεται προς τον μαέστρο – και έχει αποτυπωθεί στις ακυρώσεις συναυλιών του σε πολλές ευρωπαϊκές πόλεις, ανάμεσά τους η Βιέννη, η Κολωνία και το Αμβούργο- είναι πως δεν έχει πάρει ξεκάθαρη θέση υπέρ ή κατά της ρωσικής εισβολής. Πολλοί μάλιστα εκλαμβάνουν την ουδετερότητα που επιδεικνύει ως σιωπηρή επιδοκιμασία της ιμπεριαλιστικής πολιτικής του Πούτιν και του καθεστώτος, του οποίου ο Κουρεντζής απολαμβάνει την εύνοια.

«Πώς γίνεται να μην υπάρχει πια ελευθερία λόγου στην Ευρώπη; Δεν υπάρχει ούτε η ελευθερία να σιωπάς!», δήλωσε σε μια από τις σπάνιες συνεντεύξεις του που παραχώρησε στο περιοδικό Spiegel το Φεβρουάριο, όσο βρισκόταν δηλαδή στο Παρίσι για το ανέβασμα της όπερας «Κάστωρ & Πολυδεύκης» του Ραμό (σε σκηνοθεσία Πίτερ Σέλλαρς), και δημοσιεύτηκε στις αρχές Απριλίου. Στις ίδιες δηλώσεις του αυτοπροσδιορίστηκε για μία ακόμα φορά ως αναρχικός.

Μια νέα αρχή

Οι επικρίσεις που έχει δεχτεί ο Κουρεντζής δεν είναι ακριβώς άδικες ή ατεκμηρίωτες. Κι αυτό είναι μάλλον κάτι που αντιλήφθηκε και ο ίδιος, γι’ αυτό και δημιούργησε ένα νέο σχήμα, την Utopia Orchestra – στην οποία βέβαια συμμετέχουν πολλοί καλλιτέχνες από την ομάδα musicAeterna-, ώστε να μπορεί να περιοδεύει στον κόσμο, απαλλαγμένος από τη βαριά σκιά του Πούτιν. Στη συνέντευξη του Spiegel πάντως έκρινε ως άδικη την αντιμετώπιση που είχε από κάποιους πολιτιστικούς οργανισμούς της Ευρώπης και μίλησε για παραβίαση των δικών του ανθρώπινων δικαιωμάτων.

Το ζήτημα που έβρισκε διαρκώς μπροστά του ήταν πως οι musicAeterna οι οποίοι παραμένουν ενεργοί, έχουν ως προσωρινή έδρα τους το ιστορικό κτήριο του Dom Radio της Αγίας Πετρούπολης και όπως ανακοίνωσαν οι ρωσικές αρχές σε λίγα χρόνια θα αποκτήσουν τη δική τους βάση, ένα συναυλιακό χώρο που θα κοστίσει περί τα 750 εκατομμύρια ευρώ, αντλούσαν τη χρηματοδότησή τους από την ρωσική τράπεζα VTB.

Πρόκειται για το δεύτερο μεγαλύτερο χρηματοπιστωτικό ίδρυμα της χώρας, που διατηρεί ανοιχτούς διαύλους με το Κρεμλίνο και έχει περιληφθεί στη λίστα κυρώσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς τη Ρωσία. Μάλιστα επιφανή στελέχη της τράπεζας αλλά και της ρωσικής διοίκησης συμμετείχαν στο διοικητικό συμβούλιο της ορχήστρας. Από την άλλη οι Utopia δεν έχουν καμία οικονομική εξάρτηση από τη Ρωσία και αντλούν τη χρηματοδότησή τους από το ίδρυσα του αείμνηστου Αυστριακού συνιδρυτή της Red Bull Ντίτριχ Μάτεσιτς, όπως αναφέρεται ρητά (και μάλλον όχι τυχαία) στην επίσημη ηλεκτρονική σελίδα της ορχήστρας.

Πάντως η σχέση του Κουρεντζή με το ρωσικό πολιτικό κατεστημένο φαίνεται πως του στοίχισε και τη θέση του διευθυντής της ορχήστρας SWR (South German Broadcasting Corporation). Το συμβόλαιό του που ξεκίνησε το 2018 έληξε φέτος και δεν ανανεώθηκε. Υπάρχει βέβαια και η άλλη εκδοχή, ότι ο ίδιος δεν επιθυμούσε τη συνέχιση της συνεργασίας.

Ένας στο είδος του

Μπορεί η ύποπτη για πολλούς σιωπή του απέναντι στην πολιτική της Ρωσίας αλλά και η απόφασή του να παραμένει πολίτης μιας χώρας που έχει εισβάλει σε μια άλλη να μειώσουν το καλλιτεχνικό μέγεθός του ή να αποδομήσουν το ομόθυμα αναγνωρισμένο χάρισμά του; Πιθανότατα όχι.

Θα ήταν μάλλον άδικο για έναν καλλιτέχνη που μπορεί να μετατρέπει κάθε του συναυλία σε γεγονός και που μοιάζει ταγμένος να κυνηγά μια ουτοπία, δουλεύοντας και αναζητώντας αδιάκοπα – όπως έχει πει με το χαρακτηριστικό σαρκασμό του ο Ντα Βίντσι δεν είχε ωράριο. Αλλά και λίγο για έναν sui generis τύπο που κάποτε είχε αποφασίσει να γιορτάζει την Πρωτοχρονιά κάθε δεκαεφταύγουστο. Γιατί μπορούσε.