Ο Μιχάλης Αρφαράς, καθηγητής στην Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών και διευθυντής του Τομέα Χαρακτικής, ξεκίνησε το μακρύ ταξίδι του στον μαγικό κόσμο των καλλιτεχνικών εντυπώσεων από εκεί που καταφθάνουν με μεγάλο κόπο ώριμοι εικαστικοί δημιουργοί. Ισως γιατί το όχημα με το οποίο επέλεξε να πραγματοποιήσει αυτό το ταξίδι, η απεριόριστη φαντασία του, ήταν τόσο απελευθερωμένο που είχε την αναγκαία αυτονομία να τον πάει γρήγορα πολύ μακριά. Σαν τα κυνηγημένα ψάρια που πραγματοποιούν θαυμαστά άλματα έξω από το νερό, ο φοιτητής τότε της ΑΣΚΤ απέδρασε από την Αθήνα της δικτατορίας προς το Μπραουνσβάιγκ των Καλών Τεχνών στην Κάτω Σαξονία για να συναντήσει τα εικαστικά όνειρά του. «Από την αρχή με ενδιέφερε ο χρόνος ως εικαστική έκφραση» λέει. «Το ζωγραφικό έργο είναι ένα στιγμιότυπο, δεν έχει τη διάσταση του χρόνου, δεν εξελίσσεται. Με τη χαρακτική όμως μπορείς να συνθέσεις διαδοχές έργων. Καθώς έχεις δημιουργήσει μήτρες, μπορείς να τις επαναλάβεις ως βασικό στοιχείο έκφρασης και να προσθέτεις νέα στοιχεία. Ετσι δημιουργείς εξέλιξη, κίνηση, χρόνο».
Από την πρώτη σειρά χαρακτικών που δημιούργησε το 1975 φοιτητής ακόμη ο Μιχάλης Αρφαράς, τα «Γράμματα στην Ελένη», τον απασχολούσε το πέρασμα του χρόνου στην εικαστική έκφραση. Εξάλλου γι’ αυτό επέλεξε να ασχοληθεί με τη χαρακτική. Αλλά και η εισαγωγή του στον πολύχρωμα θαυμαστό κόσμο της τέχνης συνέβη, έφηβος ακόμη, στο Ξυλόκαστρο, με ένα φιλμ κινουμένων σχεδίων. Και δεν άργησε να πάει προς τα εκεί. Την επόμενη σειρά χαρακτικών που δημιούργησε, τα «Επίκαιρα», τη φωτογράφισε και έκανε ακόμη πιο έντονη την παρουσία του χρόνου με τη διαδοχική προβολή των έργων. Στα χαρακτικά επεξεργαζόταν και το ίδιο το φιλμ της Υπηρεσίας Ειδήσεων και Επικαίρων που βρήκε σε έναν καμένο κινηματογράφο, που προβάλλονταν τότε πριν από τη βασική ταινία του προγράμματος. Ηταν θέμα χρόνου να πάει προς το πειραματικό φιλμ και στην ακόμη πιο παραστατική εξέλιξη του χρόνου που κυλά καρέ-καρέ.
Το φιλμ όμως ενσωματώνει στις εικόνες τον λόγο και τη μουσική. Ο εικαστικός δημιουργός, εκτός από τις εικόνες, τα 22 μεγάλα χαρακτικά από τα «Επίκαιρα», γράφει τώρα και τους στίχους των τραγουδιών και αναζητούσε τους ανθρώπους που θα τους έδιναν μελωδική πνοή. Τελικώς αυτοί έμεναν δίπλα στα σπίτι του, νέοι μουσικοί που μόλις τελείωσαν το λύκειο και αναζητούσαν το επόμενο βήμα στη ζωή τους. Και η μουσική τους ανταποκρινόταν στην ατμόσφαιρα των χαρακτικών, η οποία ήταν ανενδοίαστα ανατρεπτική. «Τα χαρακτικά μου ανέτρεπαν όλη την αισθητική αυτής της εικαστικής έκφρασης που ξέραμε ως τότε» λέει ο Μιχάλης Αρφαράς. Και έτσι προέκυψαν οι «Σλας» («Τσούλες»), ένα γκρουπ που έσμιξε για να δημιουργήσει τη μουσική του ημίωρου φιλμ, αλλά εξελίχθηκε σε πολύ περισσότερα πράγματα, καθώς, ενώ έλεγαν ότι έπαιζαν σκληρό ροκ, τελικά έπαιζαν πανκ προτού καν διαδοθεί από τη Βρετανία αυτό το μουσικό ρεύμα. Και ήταν ένα μουσικό βίντεο προτού εμφανιστούν τα βιντεοκλίπ. «Είναι τρελό πώς ξαφνικά ζουν όλα αυτά, κινούνται, έχουν ήχο»…
Και μετά ακολούθησαν πολλά φιλμ. Τρία από αυτά έγιναν με τη συνεργασία του Μιχάλη Αρφαρά και του πρωτεργάτη της ηλεκτρονικής μουσικής στην Ελλάδα Θεόδωρου Βασιλειάδη: το «Τρίκτυχο», τον «Κουκλότοπο» και το «Ikarus Novus». Αυτά θα προβληθούν μέσα στην έκθεση «Είδωλα», η οποία θα παρουσιαστεί στην αίθουσα τέχνης «Εκφραση – Γιάννα Γραμματοπούλου». Οι κατασκευές του Μιχάλη Αρφαρά είναι μια αρχέγονη έκφραση της δύναμης του συμβόλου, συναρμολογημένη από εντελώς ετερόκλητα, σύγχρονα υλικά, άχρηστα μετά την πρώτη περίοδο της ζωής τους. «Εδώ ο χρόνος μπαίνει ως έμμεση αντίληψη» λέει ο δημιουργός. «Τα αντικείμενα δεν κινούνται τα ίδια αλλά βρίσκονται σε κίνηση. Ολα αυτά τα αντικείμενα που εκθέτω έχουν μια παρόρμηση κίνησης. Το ένα λέγεται μάλιστα και Χρόνος – Κρόνος, ο χρόνος ο οποίος τρώει τα παιδιά του. Ενα άλλο παριστάνει κάποιον που έχει βουλιάξει το καράβι του και προσπαθεί να επιβιώσει πάνω σε μια αυτοσχέδια βάρκα. Και αυτός πάλι παλεύει με τον χρόνο. Και ο Ικαρος, ο οποίος προσπαθεί να πετάξει αλλά από τις πολλές πτώσεις τα έχει χάσει, είναι ένας ξετρελαμένος Ικαρος που δεν του μένει τίποτε άλλο παρά να επιχειρήσει την τελευταία απόπειρα πτήσης. Η πτητική μηχανή που έφτιαξε φεύγει τελικά, αλλά ο ίδιος, ο Ικαρος – καλλιτέχνης, πέφτει ξανά. Οι αλλόκοτες φιγούρες έχουν μια αγωνία κίνησης, αλλά από την άλλη μεριά είναι ακίνητες».
Το «μεγάλο βιβλίο»
Και κάπου εδώ ακούστηκε «Ο κρότος του χρόνου». Ο Μιχάλης Αρφαράς ήθελε να ταιριάξει με εικόνες ένα συναρπαστικό κείμενο για να δημιουργήσει μαζί με τον παραδοσιακό τυπογράφο Νίκο Βοζίκη των εκδόσεων Διάττων ένα «μεγάλο βιβλίο», αυθεντικό έργο τέχνης. Και όταν έπεσε στα χέρια του το μικρό βιβλίο με το ποίημα του Διονύση Καψάλη, η φαντασία του και τα χέρια του άρχισαν να κινούνται γρήγορα:
Μακρός, αναρίθμητος, πανδαμάτωρ·
όπως και να τον πεις, ο χρόνος είναι
μια βούληση πλασμένη από σκοτάδι,
μια σκοτεινή ενέργεια που φεύγει
προς μια κατεύθυνση μονάχα, τη φθορά,
κι απ’ την τριβή γεννιέται φως.
(…)
Εξω απ’ το χρόνο όλα είναι σκοτάδι.
Ο Μιχάλης Αρφαράς σχεδίασε και τύπωσε ο ίδιος ή με την επίβλεψή του χαλκογραφίες, λιθογραφίες και ξυλογραφίες και ο Νίκος Βοζίκης στοιχειοθέτησε στο χέρι με στοιχεία κάσας το κείμενο. Ετσι βγήκαν 100 λευκώματα, λαμπερά, μοναδικά έργα τέχνης. Είναι η μεγάλη υπομονή και επιμονή των μεγάλων βιβλίων, για λογαριασμό και των μικρών καθημερινών. Είναι η τέχνη που επιμένει να κάνει τη ζωή μας ποιοτικότερη και ομορφότερη: «Ο άνθρωπος που ασχολείται με τον πολιτισμό και προβληματίζεται για το μέλλον του ανθρώπου πάλι αισθάνεται σήμερα σαν Ικαρος, ζει την πτώση. Δεν ξέρω κανέναν να ζει την ανάταση. Είναι βέβαια πτώση μιας ολόκληρης κουλτούρας η οποία βασίστηκε πάνω στην οικονομία. Χάσαμε τον λόγο και τον σκοπό γιατί κάνουμε έργα τέχνης. Και για εμένα αυτό είναι η μεγάλη πτώση που δεν την έχουμε συνειδητοποιήσει ακόμη. Τα μεγάλα πολιτιστικά γεγονότα που συμβαίνουν στην Ευρώπη γίνονται για να μπορέσουν να γεμίσουν τα μουσεία με κόσμο και να κόψουν εισιτήρια. Ακόμη και στο βιβλίο αυτό που κυρίως ενδιαφέρει τον εκδότη είναι να βγει σε ηλεκτρονικό παιχνίδι, να γίνει κόμικ, να γίνει ταινία. Η κουλτούρα που εξελίσσεται έχει ως μοναδικό στόχο την αγορά. Κι αν κάτι δεν έχει αγορά, εξαφανίζεται. Και ένα λεύκωμα όπως “Ο κρότος του χρόνου” είναι μια πράξη αντίστασης αλλά και αγάπης». πότε & πού: Τα «Είδωλα» του Μιχάλη Αρφαρά θα παρουσιαστούν από τις 11 Φεβρουαρίου ως τις 5 Μαρτίου στην αίθουσα τέχνης «Εκφραση – Γιάννα Γραμματοπούλου» (Βαλαωρίτου 9Α). Το συλλεκτικό λεύκωμα «Ο κρότος του χρόνου» εκτίθεται στο βιβλιοπωλείο του Μορφωτικού Ιδρύματος της Εθνικής Τραπέζης (Αμερικής 13).
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
