Τον λογισμό και τον απολογισμό του εκπαιδευτικού δημοτικισμού στα πενήντα πρώτα χρόνια του περασμένου αιώνα συστήνει ο συνεργατικός τόμος των 515 σελίδων που μόλις κυκλοφόρησε, επικεντρωμένος στα ιδρυτικά έργα και στις αγωνιστικές μέρες του Αλέξανδρου Δελμούζου. Οπως αποτυπώνονται στα επίτιτλα Ανάλεκτα του τόμου με αναγνωριστικό σήμα μια δική του φράση-απόφαση, η οποία προβάλλεται σε προγραμματικό κείμενό του, δημοσιευμένο στο Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου το 1911. Αντιγράφω:
«Η Γλώσσα δεν είναι σκοπός αλλά μέσον∙ μέσον επικοινωνίας και μορφώσεως των ανθρώπων. Δεν υπάρχομεν διά να την εξυπηρετώμεν, την δημιουργούμεν διά να μας εξυπηρετεί. Εκείνη η γλώσσα είναι δι’ ημάς η καλυτέρα, η οποία μας εξυπηρετεί καλύτερον. Και ζωντανούς ανθρώπους εξυπηρετεί καλύτερον μόνον η ζωντανή γλώσσα. Αυτή είναι ο καθρέφτης της ψυχής».
Ο συνεργατικός τρόπος της προκείμενης έκδοσης διαφαίνεται, δίχως να εξαντλείται, ήδη στο εξώφυλλό της: στον Αλέξη Δημαρά αναγνωρίζεται αυτοδικαίως η Εποπτεία της, στην Αλεξάνδρα Πατρικίου χρεώνεται η συστηματική Επιμέλειά της. Συντομογραφικά αντικρίζονται πιο κάτω οι δύο υπεύθυνοι εκδότες: το ΙΝΣ και η Εταιρεία Σπουδών.
Μεσολαβούν τα Περιεχόμενα του τόμου, μοιρασμένα σε δύο μέρη. Στο πρώτο μέρος εξαγγέλλονται κατά σειρά: το «Σημείωμα της επιμελήτριας» (δρ Σύγχρονης Ιστορίας), δύο επώνυμες συνεισφορές και το διεξοδικό Χρονολόγιο. Στις συνεισφορές προηγείται συνοπτικός ο Χάρης Αναστασιάδης (ιστορικός εκπαίδευσης στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) με το κείμενο «Η αρχή και το τέλος του εκπαιδευτικού δημοτικισμού: Αλέξανδρος Δελμούζος και Αλέξης Δημαράς». Επεται συστηματική η Αννα Φραγκουδάκη (κοινωνιολόγος της Εκπαίδευσης και ομότιμη καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Αθηνών) με το μελέτημα «Η δημοτικιστική “ιδέα”, ο Δελμούζος και η αξία του έθνους».
Στο δεύτερο, αποδεικτικό μέρος του τόμου καταλογίζονται έντιτλα τα εξήντα επτά Ανάλεκτα κείμενα του Αλέξανδρου Δελμούζου. Παραθέτω, σχεδόν στην τύχη, επτά τίτλους, για να φανεί εξαρχής ο στοχαστικός και αγωνιστικός χαρακτήρας του συνόλου: «Η ελευθερία του λόγου», «Δημοτικισμός και ελληνική παιδεία», «Ελεύθερο Πανεπιστήμιο», «Ιδανικό και ξελόγιασμα», «Γλωσσικό και εκπαίδευση: Η μόνη λύση», «Στοχασμοί για το ιδανικό της ελληνικής παιδείας», «Από την περιοχή της πρακτικής φιλοσοφίας». Επιβάλλονται η «Συμβολή στην εργογραφία του Α. Δελμούζου», «Ενδεικτική βιβλιογραφία» και το διεξοδικό «Ευρετήριο» προσώπων και πραγμάτων.
Πρώτη, κατ’ ανάγκην πρόχειρη, εκτίμηση από την ταχύρρυθμη και αποσπασματική ανάγνωση του βαρυσήμαντου αυτού τόμου: τίποτα δεν περισσεύει. Σε πρώτη πάντως δόση, ως πρόθυμος αναγνώστης, ομολογώ τις δικές μου δοκιμαστικές επιλογές, περιορισμένες κατ’ ανάγκην και από τον διαθέσιμο χώρο.
Στο πρώτο μέρος προέχει το λιτό «Σημείωμα της επιμελήτριας» για την οικονομία του, την πραγματολογική του ακρίβεια και τον υποκείμενο μόχθο του. Από τις δύο επόμενες συνεισφορές μεγαλύτερο βάρος διαθέτει η δεύτερη της Αννας Φραγκουδάκη: νηφάλια, εξειδικευμένη και προπαντός τεκμηριωμένη. Οπου ο εκπαιδευτικός αγώνας και η εκπαιδευτική αγωνία του Δελμούζου κρίνονται και συγκρίνονται μεθοδικά, με βασικό μέτρο «τη δημοτικιστική ιδέα και την αξία του έθνους», σε διαδοχικά κεφάλαια με ερεθιστικούς μεσότιτλους. Τους παραθέτω:
«Η πολιτική του εκπαιδευτικού δημοτικισμού», «Οι δημοτικιστές σε ερμηνευτικό αδιέξοδο», «Η σύγχυση, ο σοσιαλισμός και η πολιτική», «Η δυσνόητη άρνηση της μεταρρύθμισης», «Από την καταδίκη της πολιτικής στο αίτημα για υπερκομματική πολιτική», «Η γλώσσα και το έθνος».
Από το σώμα των εξήντα επτά Αναλέκτων του δεύτερου μέρους, η δοκιμαστική ανάγνωση συγκεντρώθηκε περισσότερο στο πρώτο και στο τελευταίο κείμενο. Στο πρώτο, δημοσιευμένο τον Αύγουστο του 1909 στον «Νουμά», ο Δελμούζος παρουσιάζει, κρίνει και διακρίνει, με προσοχή και σύνεση, το προδρομικό έργο του Γεωργίου Σκληρού «Το κοινωνικό μας ζήτημα», έναν μήνα μόλις μετά την πρώτη κυκλοφορία του. Στο τελευταίο απογράφονται σε περίληψη επτά ομιλίες της τετραετίας 1948-1954 με επίτιτλο «Από την περιοχή της πρακτικής φιλοσοφίας» και προγραμματικό τίτλο «Το Ανθρωπιστικό Ιδανικό». Ο οποίος εφεξής επιμερίζεται στις επόμενες υπότιτλες ενότητες, απρόβλεπτης επικαιρότητας σε κρίσιμα σημεία τους:
«Το νόημα του ανθρωπιστικού ιδανικού για το άτομο και την πολιτεία», «Το ανθρωπιστικό ιδανικό και η πραγματικότητα», «Ανθρωπιστικό ιδανικό και εθνισμός», «Βασικοί όροι για την εξύψωση της ανθρώπινης ζωής και του πολιτισμού», «Ιδανικό και διεθνική πραγματικότητα», «Ανθρωπιστικό ιδανικό και εθνική μόρφωση», «Ανθρωπιστικό ιδανικό ως ελληνική παράδοση».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
