21 χρόνια αμερικανικών «εκλογικών» επεμβάσεων
«Το Βήμα» παρουσιάζει σήμερα τις βουλευτικές εκλογές της περιόδου 1958-1964 καθώς και τις αμερικανικές εκτιμήσεις και παρεμβάσεις. Η περίοδος αυτή ξεκίνησε με τον «κόκκινο πανικό» που προκάλεσε η εντυπωσιακή άνοδος της Αριστεράς το 1958 και έκλεισε με το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967, το οποίο πρόλαβε εκ των πραγμάτων τις εκλογές, που δεν έγιναν ποτέ, αν και είχαν προκηρυχθεί για τις 28 Μαΐου του ίδιου έτους.
Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής κέρδισε τις εκλογές του 1956 αλλά συνέχισε να συναντά σημαντικές δυσκολίες. Το Παλάτι φλερτάριζε με τους κεντρώους πολιτικούς, σημειώνονται ενδοκυβερνητικές συνωμοσίες και ρήγματα ενώ κορυφαία στελέχη της ΕΡΕ δεν κρύβουν τη δυσφορία τους για τον αυταρχισμό του πρωθυπουργού.
Ενα από τα ζητήματα που προκάλεσαν ενδοκυβερνητικούς τριγμούς ήταν ο εκλογικός νόμος. Ο Καραμανλής προώθησε και εν τέλει επέβαλε την ενισχυμένη αναλογική, σύστημα που επέτρεπε τη συμμετοχή στη δεύτερη κατανομή εδρών μόνο των κομμάτων που θα ξεπερνούσαν το 25% ή των συνασπισμών με άνω του 35% των ψήφων. Στενοί συνεργάτες του πρωθυπουργού, όπως ο υπουργός Δημοσίων Εργων Γεώργιος Ράλλης και ο υπουργός Εμπορίου Παναγιώτης Παπαληγούρας διαμαρτυρήθηκαν με το (προφητικό, όπως αποδείχθηκε) επιχείρημα ότι ο νόμος θα έφερνε δεύτερο κόμμα την ΕΔΑ, και μάλιστα με μεγάλο αριθμό βουλευτών.
Ο Ράλλης και ο Παπαληγούρας παραιτήθηκαν από την κυβέρνηση καταφέροντας βαρύ πλήγμα εναντίον του Καραμανλή ενώ λίγο αργότερα 15 βουλευτές της ΕΡΕ καταθέτουν δήλωση αποχώρησης από το κόμμα. Το επεισόδιο αυτό της διάσπασης της ΕΡΕ αποτελεί ένα ανεξερεύνητο κεφάλαιο, καθώς υπάρχουν ενδείξεις για τον παρασκηνιακό ρόλο του Παλατιού και των Αμερικανών αλλά όχι και αποδείξεις.
Μέσα σε αυτές τις συνθήκες οι κάλπες στήθηκαν στις 11 Μαΐου 1958. Ο ιστορικός Σπύρος Λιναρδάτος επισημαίνει ότι η ΕΡΕ χρησιμοποίησε όλους τους κατασταλτικούς μηχανισμούς του μετεμφυλιακού κράτους για να επηρεάσει το αποτέλεσμα. Παράλληλα όμως εξηγεί ότι η υπηρεσιακή κυβέρνηση που σχηματίστηκε «δημιούργησε τις καλύτερες ως τότε συνθήκες μετά τον πόλεμο για τα αντικυβερνητικά κόμματα στην Ελλάδα».
Στις 26 Μαρτίου 1958 ο αρχηγός της CIA Αλεν Ντάλες συγκάλεσε σύσκεψη της Ομάδας Συντονισμού και Σχεδιασμού της αμερικανικής κυβέρνησης με θέμα τον επηρεασμό του εκλογικού αποτελέσματος στην Ελλάδα. Παρ’ ότι τα πρακτικά της σύσκεψης δεν έχουν ακόμη αποχαρακτηρισθεί, είναι σαφές από το μέρος του σχετικού εγγράφου που έχει αποδεσμευθεί ότι η CIA προχώρησε σε μυστικές επιχειρήσεις με στόχο κυρίως τη μείωση της εκλογικής δύναμης της ΕΔΑ.
*Εκλογές 11ης Μαΐου 1958
Νικητής: ΕΡΕ (Κωνσταντίνος Καραμανλής), με 41,17% και 171 έδρες. Σχηματίστηκε κυβέρνηση Καραμανλή.
Αντιπολίτευση: Η ΕΔΑ υπό τον Ιωάννη Πασαλίδη ήρθε δεύτερο κόμμα με 24,42% και 79 έδρες.
Αξιοσημείωτο: Τα κόμματα του κέντρου κατακερματίστηκαν, με αποτέλεσμα να συγκεντρώσουν μικρά ποσοστά. Οι Φιλελεύθεροι (Σοφοκλής Βενιζέλος, Γεώργιος Παπανδρέου) ήρθαν τρίτο κόμμα με 20,67% και η ΠΑΔΕ (Προοδευτική Αγροτική Δημοκρατική Ενωση Παπαπολίτης, Αλλαμανής, Μπαλτατζής) τέταρτο κόμμα με 10,62%.
Το ποσοστό που συγκέντρωσε η ΕΡΕ είναι το μικρότερο που είχε λάβει ποτέ ως τότε κόμμα που μπόρεσε να κυβερνήσει αυτοδύναμα.
Ο ξένος παράγων: Οι εκλογές του 1958 προκάλεσαν τον λεγόμενο «κόκκινο πανικό» (red scare) στους αμερικανούς αξιωματούχους που ασχολούνταν με την Ελλάδα. Ο Νταν Μπρούστερ, πολιτικός σύμβουλος τότε της αμερικανικής πρεσβείας στην Αθήνα, διηγούνταν ότι «η CIA μάς τρόμαξε κατά έναν απίστευτο τρόπο και μας προειδοποίησε ότι η κατάσταση θα έβαινε προς το χειρότερο». Η εκτίμηση της πρεσβείας ήταν άλλωστε ότι η άνοδος της ΕΔΑ «θα ωθήσει τη χώρα προς την ουδετερότητα» στη διαπάλη ανάμεσα στο ΝΑΤΟ και στο ανατολικό μπλοκ.
Η CIA αναγκάστηκε μάλιστα να κάνει την αυτοκριτική της, γιατί δεν είχε προβλέψει το τόσο υψηλό ποσοστό της ΕΔΑ. Μεταξύ άλλων κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η ΕΔΑ και τα στελέχη του ΚΚΕ που λειτουργούσαν στον μηχανισμό της είχαν δράσει αποτελεσματικά κυρίως στο τοπικό επίπεδο και… στα καφενεία. Η CIA πάντως πήρε τα μέτρα της για την επόμενη εκλογική αναμέτρηση, τις δημοτικές εκλογές της άνοιξης του 1959. Η πρεσβεία σε εισήγησή της πρότεινε «συγκεκριμένα σχέδια δράσης που θα ενεργοποιήσουν τα μη κομμουνιστικά, ελληνικά στοιχεία και όλες τις αμερικανικές υπηρεσίες ώστε να μην κερδίσουν έδαφος οι κομμουνιστές και, ακόμη καλύτερα, να μειωθεί η σημερινή τους δύναμη».
Οι αμερικανικές υπηρεσίες κατέληξαν στην εκτίμηση ότι το εκλογικό αποτέλεσμα αντικατόπτριζε τα οικονομικά προβλήματα της χώρας αλλά και τα εσωτερικά προβλήματα της ΕΡΕ. Εκθεση της πρεσβείας τόνιζε ότι «μετά την πρώτη εξαετία η ΕΡΕ έχει παραμερίσει μερικά από τα πλέον ταλαντούχα ηγετικά στελέχη της και έχει τώρα αυτοπεριορισθεί σε μια συλλογή μετριοτήτων γύρω από έναν αρχηγό ο οποίος στερείται πρωτοτυπίας και αυτοπεποίθησης».
Η Ουάσιγκτον αποφάσισε εξάλλου να επανεξετάσει την πολιτική της στην Ελλάδα προκειμένου να αποτρέψει περαιτέρω άνοδο της Αριστεράς. Η πρεσβεία σε έκθεσή της κατέληγε στην ανάγκη «συνέχισης της υποστήριξης προς τον Καραμανλή», τονίζοντας μάλιστα ότι «οιαδήποτε άλλη εφικτή εναλλακτική λύση θα ήταν λιγότερο ελκυστική από τη σημερινή για τα αμερικανικά συμφέροντα».
Το 1958 είναι όμως καθοριστική χρονιά για τον ρόλο των Αμερικανών, γιατί τότε συνειδητοποίησαν ότι το ελληνικό πολιτικό σύστημα χρειαζόταν ένα ισχυρό κεντρώο κόμμα που θα λειτουργούσε και ως ανάχωμα στην άνοδο της Αριστεράς. Οπως έγραφε το πολιτικό τμήμα της πρεσβείας, χρειαζόταν «η καλλιέργεια σε προσεκτική και επιλεκτική βάση ορισμένων εθνικών στοιχείων και ατόμων που δεν μετέχουν τώρα στην κυβέρνηση αλλά θεωρούμε ότι μπορεί να έχουν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν μια μη κομμουνιστική εναλλακτική επιλογή πέραν της ΕΡΕ».
Η περίοδος 1958-1961 ήταν περίοδος εξελίξεων στο Κυπριακό, εσωτερικών αντιπαραθέσεων στην Ελλάδα και έντονων κοινωνικών συγκρούσεων. Οι κεντρώοι πολιτικοί συνειδητοποίησαν την ανάγκη να παραμερίσουν τις προσωπικές διαφορές τους και να σχηματίσουν έναν ενιαίο φορέα. Ο Γεώργιος Παπανδρέου ανακοινώνει τον Φεβρουάριο του 1961 την ίδρυση του Δημοκρατικού Κέντρου αλλά ο Σοφοκλής Βενιζέλος με τον στρατηγό Γρίβα διατηρούν το δικό τους κόμμα. Επειτα από πολλές διαπραγματεύσεις και παρασκηνιακές παροτρύνσεις του Παλατιού, τον Σεπτέμβριο του 1961 ιδρύεται η Ενωση Κέντρου με αρχηγό τον Γεώργιο Παπανδρέου και τη με συμμετοχή όλων των μεγάλων ονομάτων του κεντρώου χώρου (Τσιριμώκος, Παπαπολίτης, Στεφανόπουλος κ.ά.). Με την ΕΚ συνεργάζεται και το κόμμα των Προοδευτικών του Σπύρου Μαρκεζίνη.
Την ίδια περίοδο οι «αποστάτες» του 1958 της ΕΡΕ αποφασίζουν να επιστρέψουν υπό τον Καραμανλή.
Με δεδομένη την άνοδο της Αριστεράς στις εκλογές του 1958 και την αστάθεια που επικρατούσε στη χώρα οι Αμερικανοί και ο νεαρός διάδοχος Κωνσταντίνος αναζητούσαν εκλογικό σύστημα που θα διασφάλιζε την παραμονή της ΕΡΕ στην εξουσία ή την άνοδο ενός κεντρώου κόμματος. Πρότειναν λοιπόν τη φόρμουλα των «συγγενών κομμάτων», ένα ιδιόμορφο σύστημα που είχε δοκιμασθεί στις δημοτικές εκλογές στη Γαλλία και προέβλεπε πολύ υψηλά ποσοστά προκειμένου να μπουν συνδυασμοί συνεργασίας στη δεύτερη κατανομή. Η πρεσβεία τόνιζε ότι «πρόκειται για το καλύτερο σύστημα για την αντιμετώπιση του εσωτερικού κομμουνιστικού κινδύνου» ενώ ο σταθμάρχης της CIA Λοκ Κάμπελ αναλάμβανε να πείσει τον Ανδρέα Παπανδρέου για τη χρησιμότητά του. Ο Ανδρέας αρνήθηκε να μετατραπεί σε αγγελιοφόρο της CIA στον πατέρα του και αργότερα διαμαρτυρήθηκε έντονα ισχυριζόμενος ότι ο Κάμπελ τού μίλησε σχεδόν απειλητικά.
Ηταν η πρώτη φορά που ο Ανδρέας Παπανδρέου ήρθε σε σύγκρουση με αμερικανό αξιωματούχο.
*Εκλογές 29ης Οκτωβρίου 1961
Νικητής: ΕΡΕ, με 50,8% και 176 έδρες. Σχηματίστηκε κυβέρνηση Καραμανλή.
Αντιπολίτευση: Συνασπισμός ΕΚ και προοδευτικών, με 33,65% και 100 έδρες.
Αξιοσημείωτο: Οι εκλογές του 1961 διενεργήθηκαν από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του στρατηγού Κωνσταντίνου Δόβα και πέρασαν στην ιστορία ως οι «εκλογές της βίας και της νοθείας» λόγω των βαρύτατων κατηγοριών που διατύπωσαν ο Γεώργιος Παπανδρέου και η ΕΔΑ (η οποία υπό τη μορφή του Πανδημοκρατικού Αγροτικού Μετώπου έπεσε στο 14,62%). Εναν μήνα μετά την εκλογική αναμέτρηση ο Παπανδρέου δηλώνει ότι το αποτέλεσμα των εκλογών είναι νοθευμένο και κηρύσσει τον Ανένδοτο Αγώνα.
Ο ξένος παράγων: Η CIA σε έκθεσή της ανέφερε ότι οι πληροφοριοδότες της «έτειναν να επιβεβαιώσουν πως η διοίκηση του Στρατού είχε καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια για να εξασφαλίσει πολλές ψήφους στον Καραμανλή και πως ο αρχηγός του ΓΕΣ και συνεργάτης του πρωθυπουργού επί πολλά χρόνια, στρατηγός Καρδαμάκης, είχε αναμειχθεί στην προεκλογική εκστρατεία».
Ο πρέσβης στην Ελλάδα Λούις Μπριγκς έγραφε στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ ότι «τα μοναδικά καλά νέα από το νατοϊκό στρατόπεδο για το 1961 ήταν το αποτέλεσμα των ελληνικών εκλογών, που ήταν ένα τόσο δυνατό χαστούκι για τους κομμουνιστές που έκανε τα δόντια τους να κουνηθούν». Εκνευρισμένος μάλιστα επειδή η Ουάσιγκτον πρότεινε την περικοπή της αμερικανικής βοήθειας προς την Ελλάδα, ο Μπριγκς έγραφε: «Προτείνουμε, από όσα μαθαίνω, να γιορτάσουμε αυτό το εξαιρετικά χαρούμενο γεγονός των ελληνικών εκλογών με μια πράξη που οι σύμμαχοί μας στην Ελλάδα θα ερμηνεύσουν ομόφωνα σαν κλωτσιά στα γεννητικά όργανα (δική μας κλωτσιά, ελληνικά γεννητικά όργανα)».
Ο Μπριγκς, κυνικός και με σαρκαστικό χιούμορ, προέβλεπε προφητικά ότι παρά τη νίκη της ΕΡΕ το πολιτικό σκηνικό θα περνούσε από νέες περιπέτειες λόγω των κακών σχέσεων ανάμεσα στο Παλάτι και στον Καραμανλή. «Η ελληνική μοναρχία μοιάζει με ένα δένδρο με ρηχές και ασήμαντες ρίζες που μπορεί να πέσει με έναν ισχυρό άνεμο. Και οι ελληνικοί άνεμοι, απρόβλεπτοι και βίαιοι, είναι γνωστό ότι εμφανίζονται χωρίς προειδοποίηση».
Οι προβλέψεις αυτές αποδείχθηκαν αληθινές όταν σημειώθηκε η ανοιχτή ρήξη του Καραμανλή με τη βασίλισσα Φρειδερίκη το καλοκαίρι του 1963. Αφορμή για τη σύγκρουση στάθηκε η επιθυμία της Φρειδερίκης να κάνει ένα ταξίδι στο Λονδίνο παρά τις αντιρρήσεις του πρωθυπουργού. Η αμερικανική πρεσβεία δεν θέλησε να αναμειχθεί παρ’ ότι φοβόταν ότι «η ΕΔΑ μπορεί να εκμεταλλευθεί την κρίση προς όφελός της».
Τον Ιούνιο του 1963 ο Καραμανλής παραιτήθηκε και αναχώρησε προσωρινά για την Ελβετία. Το Παλάτι διόρισε τον στενό συνεργάτη της βασιλικής οικογένειας Παναγιώτη Πιπινέλη ως υπηρεσιακό πρωθυπουργό χωρίς να διευκρινισθεί πότε ακριβώς θα διεξάγονταν οι επόμενες εκλογές. Τελικά ορίστηκαν για την 3η Νοεμβρίου και ο Καραμανλής επέστρεψε για να διεκδικήσει εκ νέου τη λαϊκή ψήφο.
Ο Χάρι Λαμπουίζ, ο νέος αμερικανός πρέσβης στην Αθήνα, έγραφε στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ: «Ο Καραμανλής εξακολουθεί να είναι η κυρίαρχη φυσιογνωμία στην ελληνική πολιτική ζωή, έστω και από τη Ζυρίχη όπου έχει αυτοεξορισθεί. Εχει καταφέρει να ενοχλήσει όλες τις πτέρυγες της ελληνικής ηγεσίας αλλά εξακολουθεί να είναι ο αγαπημένος του κόσμου». Επηρεασμένος από τους συμβούλους του και τον στενό κοινωνικό του κύκλο, ο Λαμπουίζ προέβλεπε λανθασμένα το αποτέλεσμα της κρίσιμης εκείνης αναμέτρησης: «Η ΕΡΕ θα εξασφαλίσει την πλειοψηφία της λαϊκής ψήφου και των εδρών στη Βουλή… Αν η ΕΚ συμμετάσχει στις εκλογές, θα πάει χειρότερα από ό,τι το 1961». Αντιθέτως το προξενείο της Θεσσαλονίκης έπεσε πιο κοντά, επισημαίνοντας ότι η ΕΡΕ έχανε έδαφος στους αγρότες και στη μεσαία τάξη ενώ «ο μέσος πολίτης αντιλαμβάνεται ότι το Παλάτι και οι ΗΠΑ εγκατέλειψαν τον Καραμανλή».
*Εκλογές 3ης Νοεμβρίου 1963
Νικητής: Ενωση Κέντρου, με 42% και 138 έδρες. Ο Γεώργιος Παπανδρέου πήρε την εντολή αλλά δεν μπόρεσε να σχηματίσει αυτοδύναμη, βιώσιμη κυβέρνηση, με αποτέλεσμα να προκηρυχθούν νέες εκλογές για τις αρχές του 1964.
Αντιπολίτευση: Η ΕΡΕ εξασφάλισε 39,36% και 132 έδρες.
Αξιοσημείωτο: Εναν περίπου μήνα μετά τις εκλογές ο Κωνσταντίνος Καραμανλής αποφάσισε να φύγει από την Ελλάδα παραιτούμενος από την αρχηγία της ΕΡΕ, στην οποία τον διαδέχθηκε ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος.
Ο Γεώργιος Παπανδρέου πάλι αρνήθηκε να συνεργασθεί με την ΕΔΑ και υπέβαλε την παραίτησή του τον Δεκέμβριο του 1963 ζητώντας νέες εκλογές.
Ο ξένος παράγων: Οι Αμερικανοί θεωρούσαν ατυχία το γεγονός ότι ο Παπανδρέου δεν μπόρεσε να σχηματίσει αυτοδύναμη κυβέρνηση γιατί θεωρούσαν ότι οι κυβερνήσεις συνεργασίας ήταν ατελέσφορες στο ελληνικό πολιτικό σύστημα.
Λίγες ώρες μετά την ορκωμοσία της νέας κυβέρνησης στις 7 Νοεμβρίου ο Ανδρέας Παπανδρέου συναντιόταν με τον πολιτικό σύμβουλο της πρεσβείας Τζον Οουενς και του έλεγε ότι «παρά τις διαφορές που είχε στο παρελθόν με τους Αμερικανούς, ο πατέρας του δεν είχε παράπονα εναντίον των ΗΠΑ». Και προσέθετε: «Αυτή η κυβέρνηση θα είναι φιλοαμερικανική… Η Ελλάδα είναι ίσως η μόνη χώρα στον κόσμο όπου ο γιος του πρωθυπουργού είναι Αμερικανός!».
Στις 2 Δεκεμβρίου ο Γεώργιος και ο Ανδρέας Παπανδρέου συναντήθηκαν με τον σταθμάρχη της CIA στην Αθήνα Τζακ Μόρι. Ο πρωθυπουργός ζήτησε μεταξύ άλλων διαβεβαιώσεις ότι «οι ΗΠΑ θα προστατεύσουν τα βόρεια σύνορα της Ελλάδας». Οι σχέσεις των Παπανδρέου με τις ΗΠΑ βρίσκονταν ακόμη τότε σε καλό δρόμο.
Η πρεσβεία εντόπιζε όμως τα πρώτα σύννεφα στις σχέσεις των Παπανδρέου με το Παλάτι, καθώς ο διάδοχος Κωνσταντίνος εμφανιζόταν να θέλει την καθυστέρηση της προκήρυξης νέων εκλογών ή τον σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας μεταξύ ΕΡΕ και ΕΚ.
Η πρεσβεία είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι «θα ήταν καταστροφή» η επανάληψη του αποτελέσματος των προηγούμενων εκλογών και η αδυναμία σχηματισμού αυτοδύναμης κυβέρνησης. Στην τελευταία έκθεσή της προέβλεπε ότι ο Γεώργιος Παπανδρέου θα κέρδιζε 155 ως 160 έδρες (έναντι 171 που τελικά εξασφάλισε) και θα σχημάτιζε κυβέρνηση με μικρή πλειοψηφία στη Βουλή.
*Εκλογές 16ης Φεβρουαρίου 1964
Νικητής: Ενωση Κέντρου, με 52,7% και 171 έδρες. Σχηματίστηκε κυβέρνηση υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου.
Αντιπολίτευση: ΕΡΕ-Μαρκεζίνης, με 35,2% και 107 έδρες.
Ο ξένος παράγων: Ο αμερικανός πρέσβης συναντήθηκε με τον Γ. Παπανδρέου και συζήτησαν τη βαριά ασθένεια του βασιλιά Παύλου, ο οποίος πέθανε 20 ημέρες μετά τις εκλογές. Ο Λαμπουίζ προέβλεπε σωστά ότι «αν ο Κωνσταντίνος διαδεχθεί σύντομα τον Παύλο, η βασίλισσα είναι βέβαιον ότι θα διαδραματίσει σημαντικό παρασκηνιακό ρόλο και ίσως προσπαθήσει να τον στρέψει εναντίον του Παπανδρέου». Την ίδια στιγμή ο διάδοχος έλεγε στους Αμερικανούς ότι «θα τα πήγαινε καλά με τον νέο πρωθυπουργό, εκτός αν εκείνος επιχειρήσει να επιβληθεί στον θρόνο. Σε αυτή την περίπτωση είναι πολύ πιθανό να υπάρξει σύγκρουση με τον Παπανδρέου».
Η συνέχεια είναι λίγο-πολύ γνωστή: η παραίτηση του Γεωργίου Παπανδρέου και η αποστασία δημιούργησαν μια κρίση, η οποία επρόκειτο να λυθεί με τις εκλογές που είχαν προκηρυχθεί για τις 28 Μαΐου 1967. Η πρεσβεία της Αθήνας έγραφε έναν μήνα πριν: «Εφόσον οι εκλογές είναι ελεύθερες… ο Παπανδρέου προβλέπεται ότι θα αποσπάσει την απόλυτη πλειοψηφία και πάντως η ΕΚ θα είναι σίγουρα το πρώτο κόμμα». Οι προβλέψεις δεν στάθηκε δυνατόν να επαληθευθούν γιατί μεσολάβησε το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου.
