Εχουν περάσει 32 χρόνια από το 1967, όταν ο καθηγητής Σπύρος Μαρινάτος έφερε στο φως τη λαμπρή πόλη της Υστερης Εποχής του Χαλκού που είχε μείνει θαμμένη (και χάρη σ’ αυτό θαυμάσια συντηρημένη) κάτω από την ηφαιστειακή τέφρα που σκέπασε τη Θήρα μετά την έκρηξη του ηφαιστείου στα μέσα του 17ου αιώνα π.Χ. Τα χιλιάδες ευρήματα της καθημερινής ζωής των ανθρώπων που έζησαν εκεί, τα τριώροφα σπίτια που συγκρατήθηκαν όρθια μέσα στο ηφαιστειακό υλικό και οι εκπληκτικές τοιχογραφίες απέσπασαν τότε τον θαυμασμό του κόσμου και άνοιξαν ένα νέο κεφάλαιο στην πρώιμη ιστορία του Αιγαίου.
Η ανασκαφή συνεχίστηκε μετά τον θάνατο του Μαρινάτου (1974) από τον καθηγητή κ. Χρίστο Ντούμα και σήμερα η σπουδαιότητα του πολιτισμού της Θήρας έχει αναγνωρισθεί από τη διεθνή επιστημονική κοινότητα. Πλήθος συνεδρίων, βιβλίων και άρθρων έχουν αφιερωθεί στον πολιτισμό της Θήρας και τα καλοκαίρια χιλιάδες τουρίστες επισκέπτονται τον αρχαιολογικό χώρο. Με τα γνωστά μέσα που διαθέτει η πολιτεία και με υπεράνθρωπες προσπάθειες από την πλευρά των αρχαιολόγων, μόνο σε πέντε από τα περίπου τριάντα σπίτια που ξεσκεπάστηκαν έχει συμπληρωθεί η ανασκαφή, έγινε η στήριξη και συντήρηση και είναι επισκέψιμα. Οι τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου, στοιβαγμένες εδώ και χρόνια στο κλειστό Μουσείο των Φηρών, παραμένουν απρόσιτες στον κόσμο.
Με τους σημερινούς ρυθμούς και τα μέσα που παρέχει το κράτος υπολογίζεται ότι θα χρειασθούν 200 ή 300 χρόνια για να ολοκληρωθεί η ανασκαφή και να γίνουν κτήμα των Ελλήνων και του κόσμου ολόκληρου τα θαυμαστά ευρήματα της πόλης του Ακρωτηρίου. Στον καθαρά επιστημονικό τομέα, πέρα από την ανασκαφή, πρέπει να αναγνωρίσουμε ότι η ιδιωτική συμβολή υπήρξε σημαντική. Ο κ. Πέτρος Νομικός, με το Ιδρυμα Θήρας, π.χ., εκτός από τη διοργάνωση των διεθνών συνεδρίων που γίνονται στο νησί, στηρίζει οικονομικά τη συντήρηση των τοιχογραφιών και παρέχει σύγχρονη τεχνολογία για τις ανάγκες της ανασκαφής. Μένει όμως η ανάγκη της ευαισθητοποίησης της παγκόσμιας κοινής γνώμης ώστε ο πολιτισμός της Θήρας να αποκτήσει τις διαστάσεις που του ανήκουν.
Τα νέα ευρήματα
Τα κατάλοιπα μιας μικρής νεολιθικής εγκατάστασης της 5ης χιλιετίας π.Χ. αποκαλύφθηκαν στον αρχαιολογικό χώρο του Ακρωτηρίου της Σαντορίνης και δίνουν τώρα νέες χρονολογικές διαστάσεις στη λαμπρή πόλη της Υστερης Εποχής του Χαλκού που έχει βρεθεί εκεί. Η αποκάλυψη έγινε όταν στην αρχή του χρόνου ξεκίνησαν οι εργασίες για την τοποθέτηση των υποστυλώσεων του νέου οικολογικού στεγάστρου της ανασκαφής. Γι’ αυτό τον σκοπό ανοίγονται κάπου εκατό λάκκοι, που το βάθος τους συχνά ξεπερνάει τα 15 μ. ως τον βράχο όπου θα τοποθετηθούν τα θεμέλια των υποστυλώσεων. Μελετώντας τη στρωματογραφία αυτών των ορυγμάτων, ο καθηγητής κ. Χρίστος Ντούμας επιβεβαίωσε παλαιότερες υποθέσεις του ότι ο χώρος έχει κατοικηθεί πολύ νωρίτερα από τα μέσα της 2ης χιλιετίας π.Χ. που χρονολογείται η πόλη του Ακρωτηρίου. Η πρώτη αυτή νεολιθική εγκατάσταση θα πρέπει να ήταν περιορισμένη σε έκταση, παρ’ όλο που οι άνθρωποι οι οποίοι ζούσαν εκεί φαίνεται ότι διατηρούσαν επαφές με ανάλογους οικισμούς που υπήρχαν στα γύρω νησιά: στο Σάλιαγκο κοντά στην Αντίπαρο, στη Γρόττα της Νάξου και στη Φτελιά της Μυκόνου.
Αργότερα, κατά την 3η χιλιετία, ο νεολιθικός οικισμός στο Ακρωτήρι αναπτύχθηκε και η έκτασή του θα πρέπει να έφθανε τα 10 στρέμματα. Μαζί αναπτύχθηκαν και οι σχέσεις των κατοίκων του με τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου αυτή τη φορά. Στον ορίζοντα του εδάφους αυτής της εποχής εντοπίστηκαν για πρώτη φορά στο Ακρωτήρι δείγματα κεραμικής χαρακτηριστικής των νησιών του ΒΑ Αιγαίου. Κύπελλα και φιάλες από ντόπιο πηλό, αλλά σε σχήματα άγνωστα ως τότε στο Κυκλαδικό Αιγαίο, δείχνουν ότι πέρα από απλές εμπορικές σχέσεις θα πρέπει να εγκαταστάθηκαν στη Σαντορίνη εκείνα τα χρόνια αγγειοπλάστες από τον Βορρά.
«Στη στροφή της 3ης προς τη 2η χιλιετία βλέπουμε στο Ακρωτήρι να σημειώνεται μια ραγδαία εξέλιξη και αρχίζουμε να έχουμε μαρτυρίες για τις σχέσεις των κατοίκων της Θήρας με τον έξω κόσμο. Εχουμε τις πρώτες ενδείξεις για επαφές με την Κρήτη αλλά και το υπόλοιπο Αιγαίο και αργότερα με τη Μεσόγειο» λέει ο καθηγητής κ. Ντούμας και συνεχίζει. «Προσπαθώντας να ερμηνεύσω αυτό το φαινόμενο, είδα ότι την ίδια εποχή εγκαταλείφθηκαν οι προϊστορικοί οικισμοί του Βορείου Αιγαίου, η Πολιόχνη της Λήμνου, η Θέρμη της Λέσβου, το Ηραίον της Σάμου και το Εμποριό της Χίου. Είναι όλες προϊστορικές εγκαταστάσεις που ήκμασαν ως κέντρα διακίνησης αλλά και τεχνολογίας μετάλλου που έφερναν από την Ανατολή. Από την άλλη μεριά, η εξάπλωση των Χετταίων στη δυτική Μικρά Ασία, οι οποίοι πήραν και τον έλεγχο των μεταλλευτικών πηγών της περιοχής, δημιούργησε προβλήματα στους νησιώτες που βρίσκονταν σε συνεχή επαφή με την κοντινή τους μικρασιατική ακτή. Την ίδια περίοδο έκλεισε ο θαλάσσιος δρόμος της Μαύρης Θάλασσας προς την Κολχίδα, από όπου ερχόταν το μέταλλο στο Αιγαίο, και το ίδιο συνέβη και με τον χερσαίο δρόμο μέσω Μικράς Ασίας. Ετσι οι νησιώτες αναγκάστηκαν να στρέψουν το ενδιαφέρον τους αλλού».
Εγκαταλείποντας το ΒΑ Αιγαίο, οι άνθρωποι στράφηκαν στο κεντρικό και νότιο πέλαγος, όπου πρέπει να εγκαταστάθηκαν ως πρόσφυγες, φέρνοντας μαζί τους και την ανεπτυγμένη για την εποχή τεχνολογία της μεταλλουργίας. Οι Κάβειροι με άλλα λόγια, οι οποίοι λατρεύτηκαν στον Βορρά ως μεταλλουργοί απόγονοι του Ηφαίστου, έγιναν οι Τελχίνες του Νότου με ανάλογες ιδιότητες. Γύρω στα 2100 π.Χ. η ζήτηση του μετάλλου στο Αιγαίο είχε αυξηθεί πολύ, η Κρήτη βρισκόταν στην αυγή της ανακτορικής περιόδου και τα μεταλλεία του Λαυρίου δεν επαρκούσαν για να καλύψουν τη ζήτηση. Η Κύπρος μόλις τότε άρχισε να γίνεται γνωστή ως ανεξάντλητη πηγή χαλκού.
Ετσι, υποστηρίζει ο κ. Ντούμας, καθώς ο δρόμος για το μέταλλο αλλάζει κατεύθυνση και στρέφεται προς την Κύπρο, η Σαντορίνη, στο κέντρο του Αιγαίου, βρίσκεται στο πιο καίριο σημείο της διαδρομής Κρήτη – Θήρα – Ρόδος – Κύπρος. Η μετακίνηση των πληθυσμών και η διάνοιξη νέων θαλάσσιων δρόμων του μετάλλου έδωσαν ισχύ στο Ακρωτήρι, το οποίο γνώρισε τότε ραγδαία ανάπτυξη, ως τη μοιραία έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας γύρω στα 1650 π.Χ.
Παλαιές και νέες αμαρτίες
Από την πλευρά της πολιτείας τώρα, φαίνεται ότι τα πράγματα αρχίζουν να κινούνται για το Ακρωτήρι, έστω και με τους γνωστούς αργούς ρυθμούς. Παρά την πάγια υπόσχεση όλων των υπουργών Πολιτισμού ότι το Μουσείο των Φηρών θα ανοίξει τον Μάιο, τον κάθε Μάιο, αυτή τη φορά μετά τις επεμβάσεις για τοποθέτηση κλιματισμού κτλ. το θέμα μοιάζει να λύνεται και στον επάνω όροφο θα γίνει μια προσωρινή έκθεση («αρνούμαι να συνεργασθώ αν δεν μπει η λέξη “προσωρινή”» τονίζει το κ. Ντούμας), που θα παρουσιάζει μια μικρή μόνο πλευρά του πολιτισμού του Ακρωτηρίου.
Η έκθεση θα δίνει εικόνες από τη ζωή στο Ακρωτήρι με τοιχογραφίες, κεραμική, λίθινα σκεύη και αντικείμενα οικοσκευής και θα συμπληρώνεται με δείγματα από τις διεθνείς σχέσεις που είχαν αναπτύξει οι κάτοικοι της Θήρας εκείνη την εποχή. Θα είναι η πρώτη φορά που το κοινό ακόμη και εκείνοι που έχουν επισκεφθεί την ανασκαφή και είδαν τα τριώροφα σπίτια που συγκρατήθηκαν όρθια μέσα στην ηφαιστειακή τέφρα θα δει τις περίφημες τοιχογραφίες και τα άλλα ευρήματα της ανασκαφής που ως τώρα γνωρίζει μόνο από βιβλία, καρτ-ποστάλ και φωτογραφικές αναπαραγωγές.
Καλή η πρόθεση, όμως τα μέσα είναι περιορισμένα, γι’ αυτό ο επισκέπτης ας είναι προετοιμασμένος. Η αίθουσα όπου θα κρεμαστούν οι τοιχογραφίες (ορισμένες ύψους 2,60 μ.) έχει ύψος μόλις 2,90 μ.! Επομένως προσοχή στο περπάτημα, όχι χοροπηδητά και οι καθαρίστριες… προσοχή στη σφουγγαρίστρα!
Ενα φιλόδοξο σχέδιο για τη σύσταση μιας ομάδας από προσωπικότητες διεθνούς κύρους, επιρροής και εμβέλειας που θα συνδράμουν στην προβολή του πολιτισμού του Ακρωτηρίου της Θήρας μελετάται αυτόν τον καιρό. Η πρωτοβουλία ανήκει στον εκδότη της «Καθημερινής» κ. Αριστείδη Αλαφούζο, ο οποίος κατάγεται από τη Σαντορίνη, είναι θερμός υποστηρικτής του αρχαιολογικού έργου που γίνεται εκεί και αναζητεί μέσα που θα βοηθήσουν στην επιτάχυνση των ρυθμών της ανασκαφής και τρόπους για να διαδοθεί σε παγκόσμια κλίμακα ο πολιτισμός του Ακρωτηρίου.
Η ιδέα του κ. Αλαφούζου είχε την άμεση και θερμή ανταπόκριση του προέδρου του ΔΣ της International Herald Tribune κ. Peter Goldmark και ήδη εφέτος το καλοκαίρι μια πρώτη αποστολή από ηγετικά στελέχη αμερικανικών μέσων μαζικής ενημέρωσης επισκέφθηκαν ιδιωτικά το Ακρωτήρι. Παράλληλα στην Αμερική έχουν αρχίσει οι πρώτες βολιδοσκοπήσεις σε προσωπικότητες του εκδοτικού, οικονομικού και πολιτικού κατεστημένου για την προσέλκυση μελών ενώ ανάλογη δραστηριότητα αναπτύσσεται και στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Το όλο σχέδιο είναι ακόμη στα σκαριά, σύντομα όμως θα αποφασισθεί η νομική μορφή που τελικώς θα πάρει η ομάδα των προσωπικοτήτων, η οποία θα ονομασθεί «Φίλοι του Ακρωτηρίου» και κατά πάσα πιθανότητα θα έχει έδρα τη Νέα Υόρκη.
