Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης και η πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού έγιναν γόνιμο έδαφος για την καλλιέργεια της ιδέας ότι ο καπιταλισμός, και μάλιστα της αμερικανικής εκδοχής, είναι το μόνο σύστημα κοινωνικής οργάνωσης που είναι αποτελεσματικό και ανεκτά δίκαιο. Εκτός από μια μικρή ομάδα ειδικών, ουδείς διερωτάται για την ηθική του καπιταλισμού, δεδομένου ότι στις αναπτυγμένες χώρες του καπιταλιστικού κόσμου δεν υπάρχουν στρατόπεδα συγκέντρωσης, ούτε φανερές διώξεις πολιτών για λόγους πολιτικής ιδεολογίας, ούτε φανερά προνόμια στην κομματική ιεραρχία, ούτε άλλα στοιχεία που στιγμάτισαν το σοβιετικό καθεστώς. Λέγοντας «ηθική του καπιταλισμού» δεν εννοώ ότι υπάρχει κάποιος ανθρωπομορφισμός του συστήματος που συμπεριφέρεται ηθικά ή ανήθικα, αλλά το αν και κατά πόσον ο καπιταλισμός ως σύστημα κανόνων ευνοεί ή αποτρέπει την τέλεση ανήθικων πράξεων.
Βέβαια το ζήτημα αυτό δεν είναι καινούργιο. Υπάρχει από τότε που οι καπιταλιστικές σχέσεις έγιναν το κυρίαρχο συστατικό του κοινωνικού σχηματισμού των χωρών της Δύσης. Οι άνθρωποι όμως χαρακτηρίζονται και από βραχυπρόθεσμη μνήμη και από προτίμηση των καλών αναμνήσεων. Σε περιόδους ειρήνης και οικονομικής άνθησης ξεχνάμε τις κακές και τις δύσκολες μέρες. Μισός αιώνας ειρήνης για τις χώρες της Δύσης (με την εξαίρεση του πολέμου στο Βιετνάμ καθώς και άλλων τοπικών πολέμων) και πρωτοφανούς αφθονίας ήταν αρκετός για να κυριαρχήσει η εντύπωση ότι ο καπιταλισμός είναι ό,τι καλύτερο έχουμε και ότι αυτό που έχουμε είναι καλό.
Δεν έχω ούτε τις αναγκαίες ούτε επαρκείς γνώσεις για να μιλήσω περί ηθικής. Υπάρχουν όμως δύο απόψεις που κάπως καταλαβαίνω και που είναι χρήσιμες γι’ αυτό που θέλω να πω. Η πρώτη άποψη είναι ότι η πράξη η οποία στερεί τη ζωή κάποιου άλλου είναι ανήθικη εκτός αν αυτό επιβάλλει η αυτοάμυνα. Η δεύτερη άποψη είναι αυτή που έχει διατυπώσει ο διακεκριμένος αμερικανός νομικός R. Posner, ότι δηλαδή «σε έναν κόσμο περιορισμένων πόρων, η σπατάλη πρέπει να θεωρείται ανήθικη». Με βάση αυτές τις δύο απόψεις, ας δούμε την ηθική του καπιταλισμού στις πράξεις των εκπροσώπων του, Μπους και Μπλερ, αρχηγών δύο ισχυρών καπιταλιστικών χωρών, που παρά τη διεθνή αντίδραση εισέβαλαν στο Ιράκ, όπου καίουν, καταστρέφουν και σκοτώνουν αδιακρίτως.
Η σπατάλη πόρων για όπλα, πυρομαχικά κτλ. στην Αμερική και στη Βρετανία καθώς και η καταστροφή του πλούτου στο Ιράκ είναι, σύμφωνα με το κριτήριο του Posner, σαφώς ανήθικες πράξεις. Πλήθος άλλων πράξεων στις καπιταλιστικές χώρες είναι ανήθικες, σύμφωνα με το ίδιο κριτήριο, διότι προϋποθέτουν ή οδηγούν σε σπατάλη πόρων, αλλά στην περίπτωση του πολέμου η σπατάλη είναι τεραστίων διαστάσεων. Επίσης οι εκατοντάδες νεκροί, άμαχοι ή στρατιώτες, στο Ιράκ είναι αποτέλεσμα πράξεων που κραυγάζουν για την ανηθικότητά τους, διότι ουδείς εχέφρων άνθρωπος μπορεί να δεχθεί τις ηλιθιότητες των Μπους και Μπλερ ότι η εισβολή στο Ιράκ αποτελεί πράξη αυτοάμυνας. Από όποια πλευρά και αν εξετάσει κανείς τον πόλεμο στο Ιράκ, όσο αφελής και αν είναι, σε ένα μόνο συμπέρασμα μπορεί να καταλήξει: ότι αυτός ο πόλεμος είναι μια ανηθικότητα τεραστίων διαστάσεων.
Στο σημείο αυτό ο αναγνώστης, ακόμη και στην περίπτωση που συμφωνεί με την άποψη ότι αυτός ο πόλεμος είναι ανήθικος, μπορεί να αναρωτηθεί γιατί ταυτίζω αυτόν τον πόλεμο με το καπιταλιστικό σύστημα. Διότι απλούστατα δεν μπορώ να δεχθώ ότι ο πόλεμος αυτός είναι πόλεμος μιας ομάδας παραφρόνων που ξεγελούν τα ανόητα πλήθη των υποστηρικτών τους. Πρέπει να υπάρχουν παράγοντες συμφυείς με το καπιταλιστικό σύστημα που αυτή τη χρονική στιγμή βρίσκουν την έκφρασή τους στις συγκεκριμένες ομάδες ατόμων. Υπάρχει βέβαια και ένα δεύτερο ερώτημα που γεννάται στον νου του αναγνώστη. Η ιστορία των ανθρώπων δεν είναι ιστορία πολέμων; Γιατί έχει ιδιαίτερη σημασία η ιστορική περίοδος του καπιταλισμού; Και γιατί μιλάω σαν να έπρεπε ο καπιταλισμός να είναι διαφορετικός;
Για τα ερωτήματα αυτά στο επόμενο άρθρο. Προς το παρόν θέλω μόνο να τονίσω την ανηθικότητα του καπιταλισμού.
Ο κ. Θεόδωρος Π. Λιανός είναι καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.
