Ο Πόλεμος της Τρωάδος, κριτική έκδοση με Εισαγωγή και Πίνακες Μ. Παπαθωμόπουλου – Ε. Μ. Jeffreys (editio princeps), ΜΙΕΤ 1996, σελ. cxxxvii+750.
ε μια εποχή όπου συνήθως περισσεύουν τα λόγια για το ασήμαντο και ανούσια βιβλία (για να μείνουμε εδώ) λούζονται με αφρώδεις επαίνους, δεν είναι περίεργο ότι κείμενα του είδους του Πολέμου της Τρωάδος (στο εξής Πόλεμος) παραμένουν άγνωστα στο ευρύ κοινό, αλλά και σε πολλούς από τους θεωρούμενους ειδικούς. Δεν έχουμε καμιά ψευδαίσθηση ότι το σημείωμά μας πρόκειται να αλλάξει την κατάσταση απλώς πιστεύουμε ότι θα ήταν τουλάχιστον ανεπίτρεπτο να μη γίνει έστω μικρή μνεία για τον Πόλεμο σε μιαν εφημερίδα ευρείας κυκλοφορίας και αποδοχής, όπως «Το Βήμα». Περί τίνος πρόκειται; Με δύο λόγια, η έκδοση του ΜΙΕΤ μας παραδίδει ύστερα από έξι περίπου αιώνες ένα άγνωστο, εν πολλοίς, κείμενο της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ένα μεσαιωνικό ποίημα για τον τρωικό πόλεμο σε 14.401 ανομοιοκατάληκτους 15σύλλαβους! Με την έκδοση δηλ. του Πολέμου η ΝΕ Λογοτεχνία γίνεται πλουσιότερη.
Ο Πόλεμος, όσον αφορά το θέμα, την καταγωγή και τη γένεσή του, αποτελεί το εντυπωσιακότερο, ίσως, δείγμα της λεγόμενης «μεθομηρικής» ή και «ανθομηρικής» λογοτεχνίας, κειμένων δηλ. που παράγονται, ήδη από την πρώιμη αρχαιότητα, με σκοπό να συμπληρώσουν, να διορθώσουν ή ακόμη να ανατρέψουν τον Ομηρο. Μάλιστα μερικοί συγγραφείς αυτών των κειμένων ακολουθώντας τον συρμό της λεγόμενης Schwindelliteratur (ο όρος του F. Jacoby) προκειμένου να προσδώσουν κύρος και αληθοφάνεια στο έργο τους, διατείνονται ότι έζησαν πριν από τον Ομηρο, στην εποχή του Πολέμου και επομένως όσα γράφουν είναι πιο αληθινά από τα ομηρικά έπη. Κλασικά παραδείγματα είναι τα έργα του Δίκτη του Κρητικού Εφημερίδα του τρωικού πολέμου και του Δάρητα του Φρύγα Ιστορία για την άλωση της Τροίας. Οι δύο (έλληνες) συγγραφείς (ιδίως ο Δίκτης) απετέλεσαν, όπως γνωρίζουμε, την κύρια πηγή για πολλούς βυζαντινούς χρονογράφους (Ι. Μαλάλας, Γ. Κεδρηνός, Ι. Αντιοχέας, Κ. Πορφυρογέννητος κ.ά.), όμως, τελικά, δεν διασώθηκαν στην αρχική τους γλώσσα και μορφή. Εφθασαν ως εμάς μεταφρασμένοι λατινικά και απέβησαν, με τη νέα μορφή τους, η κυριότερη πηγή της λατινογενούς Δύσης για τα τρωικά γεγονότα και αρχή μιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας λογοτεχνικής περιπέτειας. Ετσι, λ.χ., γύρω στα 1160 (ή 1170) ο Benoit de Saint-Maure, από τη ΒΑ Γαλλία, συνθέτει, βασισμένος κυρίως στον Δάρητα, ένα εκτενές έμμετρο μυθιστόρημα (30.000 στίχους περίπου) με τίτλο Le Roman de Troie. Η ιστορία της Τροίας, όπως την αφηγείται ο γάλλος ποιητής, γίνεται δημοφιλέστατο ανάγνωσμα, μεταφράζεται σε πάμπολλες γλώσσες και ασκεί εξαιρετική επίδραση στη δυτική λογοτεχνία. Το ρομάντζο του Τρωίλου και της Χρυσηίδας που αφηγείται ο Σαίξπηρ (και όχι μόνο) διαμορφώνεται αρχικά στον Benoit, μέσω του Δάρητα. Ο Πόλεμος λοιπόν είναι μια από τις μεταφράσεις του Roman de Troie, καμωμένη πιθανότατα τον 14ο αιώνα από ανώνυμο γαλλομαθή Ελληνα, σε μιαν εποχή δηλ. όπου συγκροτείται αρχικά το Χρονικό του Μορέως και γράφονται τα δυτικότροπα βυζαντινά ιπποτικά μυθιστορήματα. Εχοντας δανείσει η ελληνική παράδοση ένα λαμπρό θέμα στη Δύση, το επαναπροσλαμβάνει, μαζί με άλλες δυτικές χώρες, ώστε ο Πόλεμος να αποβεί, θα λέγαμε, το πρώτο πανευρωπαϊκό μυθιστόρημα! Ετσι με την παρούσα έκδοση ένας κύκλος πάει να κλείσει, καθώς η ιστορία του Δάρητα μας επιστρέφει ύστερα από αλλεπάλληλες προσθήκες, μεταβολές, αλλαγές και αλλοιώσεις. (Το οριστικό κλείσιμο του κύκλου αυτού θα γίνει, ελπίζουμε, το φθινόπωρο καθώς ο Δίκτης και ο Δάρης «μεταφρασμένοι» ελληνικά θα επιστρέψουν κι εκείνοι στη γλώσσα τους).
Φαίνεται, ελπίζουμε, από τα λίγα παραπάνω η σημασία της εκδόσεως του Πολέμου και γίνεται σαφής η συμβολή (εθνική θα τη χαρακτηρίζαμε) των δύο εκδοτών καθώς μας χάρισαν αυτό το γοητευτικότατο κείμενο, από όπου μόνο λίγες εκατοντάδες στίχους γνωρίζαμε ως τώρα. Το εγχείρημά τους γίνεται εντυπωσιακότερο αν αναλογισθούμε τις ποικίλες δυσκολίες που αντιμετώπισαν καθώς προετοίμαζαν την έκδοσή τους είκοσι πέντε συναπτά έτη! Στην εκτενή Εισαγωγή τους (γραμμένη όμως αγγλικά) μπορεί κανείς να δει όχι μόνο την εκδοτική μέθοδο που ακολούθησαν στην ανάγνωση και αντιβολή των επτά βασικών χειρογράφων και στον καταρτισμό του στέμματος, αλλά και να πάρει τις ουσιώδεις πληροφορίες για το περιεχόμενο του Πολέμου (υπάρχει σύνοψη του ποιήματος), τη γενεαλογία, τη γλώσσα (φωνολογία, μορφολογία, σύνταξη), τους λογότυπους και το μέτρο του έργου. Αλλά ο μόχθος τους καθρεφτίζεται καλύτερα, πιστεύουμε, στο Κριτικό Υπόμνημα, που συνιστά πραγματικό άθλο και υπόδειγμα για παρόμοιες εργασίες. Η έκδοση κλείνει με πλήρη κατάλογο ονομάτων, ένα ελληνοαγγλικό Γλωσσάρι και οκτώ Πίνακες από εικονογραφήσεις των χειρογραφων
Σε ένα σύντομο σημείωμα λίγα μπορούν να λεχθούν για τη φύση του κειμένου, τη δομή του, την αφηγηματική του τεχνική ή τα μοτίβα και τις εικόνες που ξαναφανερώνονται στον Πόλεμο ύστερα από τόσους αιώνες. Θα θέλαμε ωστόσο να αναφερθούμε συνοπτικότατα σε δύο μόνο θέματα, εξαιρετικού ενδιαφέροντος κατά τη γνώμη μας, δηλ. στους λογότυπους (formulae) και στη γλώσσα του ποιήματος, ελπίζοντας να μας δοθεί η ευκαιρία να μιλήσουμε αλλού εκτενέστερα.
Ο Πόλεμος είναι πλούσιος σε λογότυπους, η σύνθεσή του επομένως φαίνεται να επηρεάζεται έντονα από μια ζωντανή προφορική ποιητική παράδοση, όπως άλλωστε συμβαίνει και με το Χρονικό του Μορέως αλλά και με τα συγκαιριανά ιπποτικά μυθιστορήματα. Το ερώτημα συνεπώς που τίθεται έχει να κάνει με τον τρόπο παραγωγής των ποιημάτων αυτών τα οποία αναμφίβολα συντίθενται γραπτώς και ο ποιητής τους δεν είναι αναλφάβητος. Οι εκδότες (ακολουθώντας και τον Μ. Jeffreys) σωστά καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι ο μεταφραστής – ποιητής δεν μένει ανεπηρέαστος από την προφορική ποίηση του καιρού του, γι’ αυτό και ενσωματώνει στοιχεία της στο έργο του. Πράγμα που σημαίνει ότι ο κάλαμος ενός προσωπικού καλλιτέχνη δεν πρέπει να καθοδηγείται από εσωστρέφεια μπορεί να ακολουθεί «δρόμους» και χνάρια της κοινότητας, αφού η προσωπική δημιουργία (και πρωτοτυπία) δεν είναι ξένη με την παράδοση.
Η γλώσσα του Πολέμου είναι ανάμεικτη, από αρχαιοπρεπείς και λαϊκούς γλωσσικούς τύπους που συνιστούν, όπως γράφουν οι εκδότες, μια ποιητική Kunstsprache, γοητευτικότατη, κατά την άποψή μας. Η γοητεία της συνίσταται στο ότι δεν ακολουθεί καμιά γλωσσική «συνέπεια», κανένα γλωσσικό προγραμματισμό. Ο ποιητής – μεταφραστής, που δεν έχει, ως φαίνεται, την πρέπουσα βυζαντινή παιδεία, διαθέτει ωστόσο ένα πλουσιότατο γλωσσικό υλικό το οποίο αφήνει «αφελώς» να ρέει και να προσαρμόζεται στον ρυθμό του στίχου. Ετσι παράγονται συχνότατα στίχοι εξαιρετικής ποιότητας, χωρίς τη «βαρβαρότητα» του γασμουλικού Χρονικού του Μορέως, αλλά με την ίδια απρόβλεπτη τόλμη. Σε τούτο βοηθούν επίσης οι παρεφθαρμένοι και εξευρωπαϊσμένοι κάποτε τύποι πολλών ονομάτων που δίδουν στο κείμενο τον αέρα του ξενικού, που κατά τον Αριστοτέλη πάντα εντυπωσιάζει (Αινεάς, Εκουβά, Ιασούς, Καστώρ, Ερκούλιος, Πάντρουκλος, Πόλλος, Φέρσαλα κ.ά.).
Εξήλθοσαν αμφότεροι οι δύο εις την άμμον
Ο Ιασούς ο θαυμαστός μετά του Ερκουλίου.
Ομως αυτό το «ευρωπαϊκό» ποίημα εντυπωσιάζει κυρίως με την ελληνικότητά του, όπως τούτη δηλώνεται πρωτίστως από το γλωσσικό ήθος του. Ιδού, λ.χ., λίγοι στίχοι από την προσωπογραφία της Πολυξένης, την οποία περιέγραψαν πρώτοι με τα ίδια λόγια σχεδόν ο Δίκτης, ο Δάρης και τους ακολούθησε ο Μαλάλας!
Μακρέα, λιγνή, πανέμνοστη ήτον η κόρη εκείνη,
μαλλία χρυσά, κατάξανθα, μακρύτερα των πτέρνων,
ομμάτια αγαπητικά, άνω λιγνόν οφρύδιν
λευκόν είχε το πρόσωπον και δροσερόν ως κρίνον,
χείλη ως ρόδον κόκκινα, στόμα μικρόν, ωραίον, λέον άσπριζε το στήθος της παρά το χιόνι το άσπρον…
Ο κ. Γιώργης Γιατρομανωλάκης είναι πεζογράφος και αναπληρωτής καθηγητής της Κλασικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
