Φέτος συμπληρώνονται 50 χρόνια από τον θάνατο του Αλφρεντ Αντλερ, οπαδού αρχικά του Φρόιντ και αργότερα αποστάτης της ψυχανάλυσης και ιδρυτού του δικού του συστήματος ψυχολογίας, της Ατομικής, όπως την ονόμασε, Ψυχολογίας. Τον Αντλερ, ωστόσο, έφερε στον νου όχι τόσο η επέτειος του θανάτου του, αλλά βιβλίο με τον τίτλο «Born to Rebel» που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στις Ηνωμένες Πολιτείες και συζητήθηκε ευρύτατα στον Τύπο και στην τηλεόραση.
Ο συγγραφέας του βιβλίου, ο ιστορικός της επιστήμης Frank Sulloway, γνωστός από προηγούμενο βιβλίο του για το βιολογικό υπόστρωμα των θεωριών του Φρόιντ, αποδύεται σε μια εξαιρετικά λεπτομερειακή μελέτη και στατιστική ανάλυση χιλιάδων βιογραφικών στοιχείων για χιλιάδες ιστορικές προσωπικότητες και καταλήγει σε συμπεράσματα που επιβεβαιώνουν ουσιαστικά τις πρωτοπόρες κλινικές παρατηρήσεις του Αντλερ για τη σειρά γέννησης του παιδιού: πρωτότοκα παιδιά ταυτίζονται με τους γονείς τους ευκολότερα από τα υστερότοκα και επιδεικνύουν αυταρχικότητα, απεριόριστη φιλοδοξία, επιθετικότητα, ηθική ακαμψία, κομφορμισμό και συντηρητισμό· υστερότοκα παιδιά ταυτίζονται με τους αδικημένους και κατατρεγμένους της γης, δείχνουν πνεύμα συνεργασίας, ασπάζονται φιλελεύθερες ιδέες και τείνουν να αμφισβητούν το πολιτικό και επιστημονικό κατεστημένο. Ωστόσο, παραδόξως, μόνο σε μια από τις 600 τόσες σελίδες του βιβλίου μνημονεύει ο συγγραφέας το έργο του Αντλερ για να το διαγράψει γρήγορα ως στερούμενο επιστημονικών βάσεων.
Φαίνεται ότι είναι η μοίρα του Αντλερ να γονιμοποιεί με τις ιδέες του το έργο άλλων χωρίς να λαβαίνει τη δέουσα αναγνώριση. Επιδράσεις από τον Αντλερ έχουν δεχθεί, σε καμία ή λίγη αναγνώριση του έργου του, οι περισσότερες από τις μεγάλες σχολές ψυχολογίας του δεύτερου μισού του εικοστού αιώνα: ψυχολογία τού Εγώ, κοινωνική ψυχολογία, νεοφροϋδικές σχολές, υπαρξιακή ψυχολογία. Αυτή τουλάχιστον είναι η εκτίμηση όχι μόνο των οπαδών του Αντλερ αλλά και ιστορικών της ψυχανάλυσης, όπως ο Henri F. Ellenberger, μολονότι άλλοι θεωρούν τις επιδράσεις αυτές, που είναι αναμφισβήτητες, μάλλον περιφερειακές και περιορισμένης σημασίας.
Πολύ πιο εκτεταμένα και ουσιώδη, πλην αμνημόνευτα και ασχολίαστα ως τώρα, από όσο ξέρω, είναι τα κοινά σημεία που θα μπορούσε κανείς να διακρίνει ανάμεσα στο έργο του Αντλερ και στο πολιτικό και φιλοσοφικό ρεύμα που είναι γνωστό ως «κοινοτισμός», ιδιαίτερα το έργο του Alasdair Maclutyre, του πιο σημαντικού ίσως φιλοσοφικού εκπροσώπου του κινήματος αυτού, που εμφανίστηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες την τελευταία κυρίως δεκαετία ως αντίδραση στις ιδέες του φιλελευθερισμού.
Ο Αντλερ και ο Maclutyre, πρακτικός ψυχίατρος χωρίς φιλοσοφική παιδεία ο ένας, ακαδημαϊκός φιλόσοφος ο άλλος, χρησιμοποιούν διαφορετική γλώσσα, αλλά βλέπουν τον κόσμο από την ίδια οπτική γωνία. Και οι δύο τους, ακολουθώντας τον Αριστοτέλη, πιστεύουν ότι η συμπεριφορά του ανθρώπου προσδιορίζεται όχι τόσο από προηγούμενα γεγονότα, αλλά κυρίως από τις προσδοκίες του για το μέλλον, τους σκοπούς που πασχίζει να φθάσει, το «τέλος» του Αριστοτέλη. Και για τους δύο, το άτομο δεν ζει αιωρούμενο στο κενό, αλλά είναι εμπεδωμένο σε μια ευρύτερη κοινότητα, που εκτείνεται από την οικογένεια ως τη μεγάλη απρόσωπη κοινότητα που λέγεται «έθνος» ή ακόμη, για τον Αντλερ, «ανθρωπότητα». Και οι δύο τους πιστεύουν ότι οι ηθικές αξίες του ανθρώπου πηγάζουν όχι από τους ουρανούς ούτε από καθολικούς νόμους που είναι κρυμμένοι στα μύχια της ψυχής του, αλλά από την κοινότητα μέσα στην οποία ζει. Και των δύο η προσέγγιση στα φαινόμενα της κοινωνικής ζωής είναι κανονιστική: το άτομο θα πρέπει να διδαχθεί και να εγκολπωθεί τις αξίες της κοινότητας, την «αρετή» του Αριστοτέλη «Αρετά πολύμοχθε γένει βροτείω, θήραμα κάλλιστον βίω» και να απορρίψει την ατομικιστική θεώρηση της ζωής.
Το «αίσθημα της κοινότητας», για τον Αντλερ, είναι το βαρόμετρο της ψυχικής υγείας. Το ψυχικά υγιές άτομο εναρμονίζει τους προσωπικούς στόχους του με το καλό της κοινότητας. Εγκληματική συμπεριφορά, αλκοολισμός, νευρωσικές και ακόμη ψυχωσικές διαταραχές προκύπτουν όταν το άτομο ορθώνει τα αισθήματα υπεροχής του πάνω από τις αξίες και το καλό της κοινότητας. Παρομοίως, τον δρόμο της αρετής ακολουθεί το άτομο, κατά τον Maclutyre, όταν επιτρέπει στο καλό της κοινότητας να οριοθετεί κανόνες για την ατομική συμπεριφορά του. Η σημερινή κοινωνία, κατά τον Maclutyre, δοκιμάζει βαθιά πνευματική και ηθική κρίση, γιατί έχει εγκαταλείψει τις παραδοσιακές αξίες της κοινότητας.
Η ομοιότητα των απόψεων είναι φανερή και σαφώς διαφοροποιημένη από τις έννοιες της κοινότητας που ήταν διαδεδομένες στην Ευρώπη στο τέλος του 19ου και στις αρχές του 20ού αιώνα. Παραδόξως, η πνευματική αυτή συγγένεια (επίδραση;) έχει περάσει αμνημόνευτη τόσο από τους εκπροσώπους και σχολιαστές του κοινοτισμού όσο και από εντελώς πρόσφατες αποτιμήσεις του έργου του Αντλερ.
Απομένει το ερώτημα: Ποιο είναι το μέλλον της κοινότητας που ευαγγελίζονται ο Αντλερ και ο Maclutyre; Φιλελεύθεροι διανοούμενοι ανησυχούν ότι το «πνεύμα της κοινότητας», που συχνά επικαλείται, μεταξύ άλλων, και ο σημερινός πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, μπορεί να οδηγήσει στη δημιουργία φυτωρίων όχι μόνο αρετής, αλλά και εθνικιστικών και ρατσιστικών ιδεών. Το τελευταίο, θα παρατηρούσε κανείς, εξαρτάται από το πόσο ευρεία είναι η έννοια της κοινότητας, από το τι εγκλείει και τι αποκλείει.
Χώρος για ανησυχίες αυτού του είδους δεν φαίνεται να υπάρχει στην έννοια της κοινότητας του Αντλερ, που είναι τόσο ευρεία ώστε να αγκαλιάζει ολόκληρη την ανθρωπότητα και έχει τη δύναμη, κατά τον Αντλερ, να λειτουργεί ως αντίδοτο στα συλλογικά συμπλέγματα κατωτερότητας και υπεροχής που μαστίζουν τα έθνη ιδεώδες, ίσως ουτοπικό που καθιστά τη σκέψη του Αντλερ ιδιαίτερα επίκαιρη για την εποχή μας.
Ο κ. Βασίλης Σιωμόπουλος είναι καθηγητής Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο του Illinois στο Σικάγο.
