Από το 1982, όταν εμφανίστηκε στον χώρο των εικαστικών με την εγκατάσταση «Μαύρη Αφροδίτη», ως τις μέρες μας, ο ανήσυχος και ανεξάντλητος σε ιδέες γλύπτης Κώστας Βαρώτσος, οι δάφνες και βραβεύσεις του οποίου είναι αμέτρητες, δεν έχει σταματήσει να υλοποιεί καινοτόμες ιδέες, μετουσιώνοντας τις προσλαμβάνουσές του σε εντελώς πρωτότυπα, ευφάνταστα έργα. Συνήθως, όταν δεις έργο του Βαρώτσου, χαράσσεται για πάντα στη μνήμη σου, και ο «Δρομέας», το γιγαντιαίο γλυπτό από γυαλί και σίδερο που στήθηκε το 1988 στην πλατεία Ομονοίας, για να μεταφερθεί αργότερα απέναντι από το (τότε) ξενοδοχείο Hilton στη Βασιλίσσης Σοφίας, αποτελεί τρανό παράδειγμα.
Ο ίδιος ο Κώστας Βαρώτσος δηλώνει «ευρωπαϊστής». Στη δεκαετία του 1970 σπούδασε αρχιτεκτονική στο Πανεπιστήμιο της Πεσκάρα, συνέχισε τις σπουδές του στην Ακαδημία Καλών Τεχνών στη Ρώμη και πήγε με υποτροφία στη Νέα Υόρκη. Από το 2000 είναι μέλος της Ακαδημίας Engelberg στην Ελβετία και διόλου τυχαία οι παρουσιάσεις έργων του στην Ευρώπη είναι πολυάριθμες.
Μία από αυτές, η εγκατάσταση από σημαίες των χωρών-μελών της Ευρωπαϊκής Ενωσης αραδιασμένες στο πάτωμα, στήθηκε το 2017 για λογαριασμό της documenta στο Κάσελ, προκαλώντας πολλές συζητήσεις. Το έργο αυτό, «Ατιτλο» (ψηφιακή εκτύπωση σε γυαλί), κρίθηκε ιδανικό για να φιλοξενηθεί ως πρωτοσέλιδο στη μαθητική εφημερίδα «Το Βήμα της Ευρώπης», που κυκλοφόρησε μαζί με το «Βήμα της Κυριακής» πριν από περίπου έναν χρόνο (στο φύλλο της 12ης Μαΐου 2024).
«Ηταν μια προσπάθεια να ακουστεί μια διαφορετική φωνή για την Ευρώπη» είπε μιλώντας για τη δημιουργία του στο ΒΗΜΑgazino o διακεκριμένος εικαστικός σε πρόσφατη επικοινωνία μας. «Ανήκω στη γενιά που είδε και έζησε από κοντά την ανάπτυξη αυτού του περίφημου ονείρου της Ενωμένης Ευρώπης, της ευρωπαϊκής κουλτούρας και των αξιών που θα έπρεπε να καθορίζουν αυτή την Ηπειρο. Ομως, συγχρόνως, ανήκω στη γενιά που έζησε τις μεγαλύτερες καταρρεύσεις – των ιδεολογιών, των αξιών, των δεδομένων…». Και το αρκετά παράδοξο (όπως και παράλογο) είναι ότι αυτή η κατάρρευση προέκυψε «σε περιόδους ειρήνης. Γιατί κατά τη διάρκεια της ειρήνης ζήσαμε τις μεγάλες αλλαγές και τις μεγάλες απογοητεύσεις».
Μια υποχώρηση με υψηλό κόστος
Και, πράγματι, μία από αυτές τις απογοητεύσεις ήταν «η υποχώρηση της Ευρώπης, η οποία όμως κόστισε ακριβά». Ο εικαστικός μιλάει συγκεκριμένα για τη «λειτουργία της λήψης αποφάσεων» και για τις «αδυναμίες της Βουλής της Ευρώπης, με ανθρώπους διορισμένους στην Commission, οι οποίοι ενώ δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν τα προβλήματα ορισμένων περιοχών με ιδιαιτερότητες λαμβάνουν παρά ταύτα αποφάσεις για τη μοίρα αυτών των περιοχών».
Στις μέρες μας, για τον Κώστα Βαρώτσο, «η ηγεσία της Ευρώπης είναι ως μη υπάρχουσα. Μπορεί να μην είναι παντού το ίδιο, αλλά τελικά νιώθουμε ότι οι πολιτικοί είναι σαν διορισμένοι. Δεν είναι, γιατί τους ψηφίσαμε εμείς, αλλά… Και τα αποτελέσματα όλων αυτών των παθογενειών είναι πολύ χειρότερα από αυτά που νομίζαμε». Το τρανό παράδειγμα που ο εικαστικός δίνει είναι της έννοιας της «πολιτισμικής συρρίκνωσης».
Σε αυτό το σημείο κάνω μια παρένθεση, λέγοντας στον Κώστα Βαρώσο ότι ακόμα πιο τραγικό σε όλη αυτή την κατάσταση μπορεί να είναι ότι όσοι κατάλαβαν και ένιωσαν στο πετσί τους την κατάρρευση της Ευρώπης είναι εκείνοι που έζησαν το αρχικό όραμα της Ενωμένης Ευρώπης. Αυτοί όμως που δεν έζησαν το όραμα; Θα καταλάβουν ποτέ τι ήταν αυτή η Ευρώπη, τι μπορούσε να γίνει και πού τελικά κατέληξε;
Ο εικαστικός συμφωνεί, χωρίς να κρύβει ένα μειδίαμα πικρίας: «Το πρόβλημα είναι ότι ενώ βλέπαμε πού πηγαίνει το πράγμα, μέσα μας νιώθαμε ότι κάτι τελικά θα γίνει και όλα θα πάρουν τον σωστό δρόμο. Αναρωτιόμασταν: “Μήπως τελικά υπερβάλλουμε; Μήπως το παρακάνουμε;”. Και τελικά κάποια στιγμή συνειδητοποιήσαμε ότι η Ευρώπη όντως βρίσκεται σε υποχώρηση και κάτω από τον παγκόσμιο μέσο – υψηλό όρο. Τότε μόνο είπαμε ότι πραγματικά κάτι δεν πάει καλά. Και να που αυτή τη στιγμή είμαστε πίσω από όλους».
Απουσία επαφής με το τώρα
Αναγκαστικά και παρότι γνωρίζω τη διάσημη ρήση ότι «η ελπίδα πεθαίνει τελευταία», ρώτησα τον Κώστα Βαρώτσο αν σήμερα βλέπει λίγη ελπίδα στον ορίζοντα, αν έχει μια σπίθα αισιοδοξίας για το αύριο. «Οι έννοιες της αισιοδοξίας και της ελπίδας είναι συνώνυμες με την ήττα» απάντησε. «Ελπίζουν οι ηττημένοι. Ελπίζεις για κάτι καλύτερο επειδή έχεις ηττηθεί».
Δίνει παράδειγμα τον ίδιο τον εαυτό του. Ασφαλώς και ελπίζει. Αλλά παραδέχεται ότι οι ελπίδες του είναι από την πλευρά του ηττημένου: «Θεωρώ ότι αυτό είναι συνδεδεμένο με την αντίληψη του πραγματικού χρόνου, γιατί στην Ευρώπη συνέβη και κάτι ακόμα: συρρικνώθηκε η έννοια του κριτικού λόγου. Ο κριτικός λόγος είναι η αντίληψη του πραγματικού χρόνου, δηλαδή το να αντιλαμβάνομαι τι συμβαίνει τώρα. Οταν όμως έχεις χάσει την αντίληψη του πραγματικού χρόνου, μπαίνεις σε μια επικίνδυνη ζώνη. Θα πίνεις Château Margaux, θα τρως φουά γκρα και όλα καλά, γιατί δεν θα σε ενδιαφέρει ο πραγματικός χρόνος. Η αδιαφορία της αντίληψης της έννοιας της εξέλιξης σημαίνει ότι η Ευρώπη έχασε τη δυνατότητα του κριτικού λόγου, τη δυνατότητα να αντιλαμβάνεται τα φαινόμενα».
Το μεγάλο λάθος, κατά τη γνώμη του Κώστα Βαρώτσου, είναι ότι δεν υπήρξε μια ίση αντιμετώπιση όχι μόνο στα θέματα της σύνταξης της νομικής αλλά και σε πολλά άλλα.
Για παράδειγμα, «η Ευρώπη δεν εκμεταλλεύθηκε τις πολλαπλές πολιτισμικές δυνατότητες που είχε, από την περιφέρεια μέχρι το κέντρο. Λειτούργησε με έναν πυρήνα κρατών τα οποία με αλαζονικό τρόπο πίστεψαν σε κάποιες αγγλοσαξονικού τύπου αξίες όπως το αντικειμενικά σωστό και το politically correct, το πολιτικά ορθό. Αυτό το χρησιμοποίησαν με μια αλαζονεία και υπεροψία. Συνεπώς υπήρξε μια πολιτιστική σύγχυση. Η αγγλοσαξονική λογική λέει αναλύουμε την πραγματικότητα, βρίσκουμε το αντικειμενικά σωστό και το εφαρμόζουμε στον πραγματικό χρόνο. Και βέβαια, κατά 90% το λάθος αυτής της λογικής είναι ότι προσεγγίζεις την πραγματικότητα με αναλυτικό τρόπο και όχι συνθετικό. Αντί η Ευρώπη να λειτουργήσει συνθετικά, λειτούργησε αναλυτικά. Και, βεβαίως, με προσωπικές ατζέντες, με διακρίσεις και μια βαθύτατη υποκρισία. Για ποια Ενωμένη Ευρώπη μιλούμε, λοιπόν;».
Σε αυτό το σημείο ο Κώστας Βαρώτσος επισημαίνει την «ήττα της πολιτικής από την οικονομία». Με πολύ απλά λόγια, είπε «η οικονομία νίκησε».
«Οπότε αυτό το έργο που έκανα εγώ, ενώ εκ πρώτης όψεως φαίνεται αρνητικό, έχει και ένα ακόμη επίπεδο. Η πρώτη αίσθηση είναι “σας δώσαμε τις σημαίες μας αλλά έπεσαν και έσπασαν”, οπότε είναι έργο καταγγελτικό. Ομως, την ίδια ώρα, το έργο έχει μια δεύτερη ανάγνωση. Σπάζοντας τις σημαίες και λειτουργώντας συνθετικά – γιατί είναι μια συνθετική προσέγγιση – όλο αυτό το έργο είναι μία σημαία, η σημαία της Ευρώπης. Αρα το μήνυμα είναι διττό. Ομως, την ίδια ώρα, η εικόνα ετούτης της Ευρώπης είναι αυτή μιας καταρρακωμένης Ηπείρου, μιας ηπείρου σε διάλυση. Και εδώ έρχεται αυτό που λέγαμε προηγουμένως. Η ελπίδα. Δηλαδή, όπως οι Ουκρανοί ελπίζουν, έτσι και οι Ευρωπαίοι ελπίζουν ότι θα τη γλιτώσουν».
