Παρασκευή, 9 Ιουνίου 2023. Στην κατάμεστη εκκλησία του Αγίου Παύλου της Ευαγγελικής Εκκλησίας, στη βαυαρική πόλη του Φιρτ, το chatbot (λογισμικό) ζητεί από τους πιστούς να σηκωθούν από τις θέσεις τους και να υμνήσουν τον Κύριο. Στη γιγάντια οθόνη που έχει στηθεί, ένα avatar, με τη μορφή γενειοφόρου άνδρα, διαβάζει το κήρυγμα για τους 300 πιστούς που έχουν συρρεύσει για τη λειτουργία, που τη συνοδεύουν προσευχές και μουσική.
Μετά από 40 λεπτά η λειτουργία ολοκληρώνεται. Στην έξοδο του ναού, η Χαϊντερόζε Σμιντ, μια 54χρονη που παρακολούθησε τη λειτουργία, μοιράζεται την εμπειρία της, η οποία υπήρξε μάλλον απωθητική: «Δεν υπήρχε καρδιά και ψυχή [λέει]. Το άβαταρ δεν έδειχνε καθόλου συναισθήματα…». Aλλοι πάλι απογοητεύτηκαν από την έλλειψη αλληλεπίδρασης ανάμεσα στη «μηχανή του Θεού» και το εκκλησίασμα…
Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη (ΤΝ) θα βρεθεί στον δρόμο και της Ορθόδοξης Εκκλησίας ως υπόσχεση και δυνατότητα· ως απειλή και πραγματικότητα. Προκαλεί, έτσι, φιλοσοφικούς και θεολογικούς προβληματισμούς σχετικά με την πιθανότητα να δημιουργηθεί μια μηχανική νοημοσύνη που ανταγωνίζεται ή ξεπερνά την ανθρώπινη. Οι εξελίξεις αυτές αμφισβητούν τις θρησκευτικές παραδοχές σχετικά με τη μοναδικότητα της ανθρώπινης συνείδησης και το ανεξίτηλο του θεϊκού αποτυπώματος στη δημιουργία του κόσμου.
Ο άνθρωπος είναι, κατά το βιβλίο της Γενέσεως, πλασμένος «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» Θεού. Στη λογική αυτή, υποστηρίζεται ότι εάν οι άνθρωποι δημιουργούσαν μια μηχανή με αυξημένη ΤΝ, που θα είχε ανθρώπινες ιδιότητες ή προσωπικότητα, αυτές οι μηχανές θα ήταν επίσης φτιαγμένες κατ’ εικόνα του Θεού (sic).
Μήπως όμως μια τέτοια προσέγγιση, αναρωτιούνται άλλοι, οδηγεί σε μια θεοποίηση της μηχανής, με άλλα λόγια σε μια ειδωλολατρία και συνεπώς στη δημιουργία μιας νέας θρησκείας όπου θα λατρεύεται ως θεότητα η «Τεχνητή Νοημοσύνη»;
Στο πλαίσιο αυτό, εύλογα προκύπτει το ερώτημα: Μπορεί η ΤΝ να αποκτήσει λόγο και ρόλο στη λατρευτική σύναξη; Είναι κοινός τόπος ότι στην ιδιόμορφη συνθήκη της παγκόσμιας υγειονομικής κρίσης της COVID-19, η διά ζώσης συμμετοχή των πιστών στο πλαίσιο των λατρευτικών ακολουθιών υποκαταστάθηκε από την εξ αποστάσεως παρακολούθηση, οδηγώντας και στην ταχεία ανάδυση «εικονικών θρησκευτικών κοινοτήτων» (virtual religious communities), οι οποίες δείχνουν πρόθυμες να υιοθετήσουν ορισμένες εφαρμογές της ΤΝ στη λατρευτική ζωή και πράξη τους. Eχει, όμως, διαμορφωθεί ένα ανάλογο modus vivendi και με την Ορθόδοξη Εκκλησία;
Θα μπορούσε έτσι η ΤΝ να υποκαταστήσει τον κληρικό και να τελέσει τη Θεία Ευχαριστία αντ’ αυτού; Δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι ο κληρικός, ως προεξάρχων της ευχαριστιακής αυτής σύναξης, έχει αποκτήσει μέσω ενός άλλου μυστηρίου, της χειροτονίας, την ιδιότητα αυτή και ενώνει με την παρουσία του τον ουρανό και τη γη· την επιγειότητα με την αιωνιότητα. Είναι πρόδηλο λοιπόν ότι η ΤΝ, από τη στιγμή που δεν διαθέτει ψυχή και αιώνια προοπτική, αδυνατεί εξ ορισμού να παίξει πρωταγωνιστικό ρόλο στη λειτουργική, μυστηριακή ζωή της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Για την ταυτότητα του λόγου, το εσωτερικό δίκαιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας, την εφαρμογή του οποίου μπορεί στο πλαίσιο της θρησκευτικής της αυτονομίας να αξιώνει από τους πιστούς της, δεν επιτρέπει η εξαγόρευση των αμαρτημάτων, που αποτελεί ένα από τα επτά μυστήρια, να γίνεται αντί στο πετραχήλι του εξομολόγου κληρικού στον «AI Jesus», ένα ψηφιακό ολόγραμμα του Ιησού, προϊόν της ΤΝ, όπως συνέβη τον Δεκέμβριο 2024 στην ιησουίτικη εκκλησία του Αγίου Πέτρου στη Λουκέρνη της Ελβετίας…
Οι εύλογες επιφυλάξεις απέναντι στην ΤΝ και τα ερωτήματα τα οποία αυτές αναπόφευκτα προκαλούν δεν αρκούν, όμως, για να τη στείλουν «εις το πυρ το εξώτερον». Eτσι, δεν πρέπει η Εκκλησία να απορρίψει αυτάρεσκα τις θετικές δυνατότητες της ΤΝ, τις οποίες μπορεί να ενσωματώσει στην καθημερινή πράξη της.
Για παράδειγμα, η ΤΝ μπορεί να εφαρμοστεί δημιουργικά στην ανάδειξη της εκκλησιαστικής, πολιτιστικής κληρονομιάς, στην ψηφιοποίηση και καταλογογράφηση των θεολογικών πηγών και αρχείων, στη διευκόλυνση της διοικητικής της δράσης κ.λπ. Θα ήταν όμως συγχρόνως δυνατόν να ερμηνευθεί εκ νέου ή να ξαναδιαβαστεί η Αγία Γραφή μέσα από την οπτική μιας υποθετικής έξυπνης μηχανής και να «διορθωθούν» αναφορές οι οποίες δεν είναι τυχόν συμβατές με τους κανόνες της σύγχρονης πολιτικής ορθότητας (political correctness);
Είναι αλήθεια ότι η τεχνολογία σήμερα, όπως έχει ειπωθεί, «δεν ρυθμίζει μόνο το τι κάνουμε, τη ζωή μας, αλλά καθορίζει ταυτόχρονα και το ποιοι είμαστε, την ταυτότητά μας». Αποστολή της ορθόδοξης θεολογίας δεν είναι να επιβάλει φραγμούς, ούτε να δώσει λύσεις. Το πρώτο θα ήταν ατελέσφορο, ενώ το δεύτερο θα φάνταζε εγωιστικό.
Αντιθέτως, μπορεί και οφείλει να νοηματοδοτήσει προοπτικά την τεχνολογική εξέλιξη. Ο άνθρωπος, ως αυτεξούσιος και ελεύθερος, παρέχει υπόσταση, νόημα και σκοπό στην ΤΝ. Oμως, όπως έχει παρατηρηθεί, «η ελευθερία του αυτή είναι αδύνατον να αποτυπωθεί με απρόσωπα και αυτόνομα αλγοριθμικά σχήματα [και δεν μπορεί] να εκχωρηθεί σε συστημικά παραγόμενες ψηφιακές αλληλουχίες».
Στη συνάφεια αυτή, βρίσκω ρεαλιστική την πρόβλεψη του Σαντζίβ Π. Σάχνι, διάσημου καθηγητή σε πανεπιστήμιο της Ινδίας, σύμφωνα με τον οποίο: «The Artificial Intelligence could be for sure the co-pilot, but never will be the pilot» – η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί οπωσδήποτε να είναι συγκυβερνήτης, δεν θα είναι ποτέ όμως ο κυβερνήτης.
Ο κ. Γεώργιος Ι. Ανδρουτσόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής του Εκκλησιαστικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και δικηγόρος.
