Ας ξεκινήσουμε με το πιο άβολο: ο σύγχρονος πόλεμος δεν σοκάρει κανέναν. Οχι επειδή δεν είναι σοκαριστικός, αλλά επειδή είναι ήδη ενσωματωμένος στη δομή της καθημερινότητάς μας.
Ο θάνατος, η βία, οι βόμβες, οι πρόσφυγες, οι εκτοπισμοί – όλα είναι διαθέσιμα με ένα κλικ. Ετοιμα για κατανάλωση. Ή, πιο σωστά, για στιγμιαία ηθική διέγερση, ακολουθούμενη από πλήρη απάθεια. Ο πόλεμος έχει γίνει πλέον θόρυβος φόντου.
Η τέχνη δεν είναι αθώα απέναντι σ’ αυτό. Αντιθέτως: συχνά παίζει το παιχνίδι της εξουσίας ακόμα και όταν προσποιείται ότι το αποδομεί. Μια εγκατάσταση με βόμβες από papier-mâché. Ενα βίντεο που δείχνει δάκρυα – αλλά χωρίς να πονάει κανείς. Η εικόνα του πολέμου επαναλαμβάνεται τόσο συχνά, που δεν λέει πια τίποτα. Η αισθητική λειτουργεί σαν αντίσωμα απέναντι στο σοκ. Μας προστατεύει από την ευθύνη.
Η ερώτηση δεν είναι «πώς να δείξουμε τον πόλεμο», αλλά πώς να διαρρήξουμε την άνεση με την οποία τον παρακολουθούμε. Πώς να προκαλέσουμε ρήξη στο βλέμμα, όχι συγκίνηση. Γιατί η συγκίνηση είναι συχνά το άλλοθι της αδράνειας. Ολοι «συγκινούνται», αλλά κανείς δεν θίγεται υπαρξιακά. Η τέχνη, λοιπόν, αν θέλει να είναι πολιτική, οφείλει πρώτα να υπονομεύσει τη συνθήκη της πρόσληψής της.
Φανταστείτε ένα έργο που δεν δείχνει απολύτως τίποτα – μόνο τη σιωπή που επικρατεί στο σαλόνι ενός σπιτιού δύο λεπτά αφού έχει πέσει μια βόμβα σε διπλανό τετράγωνο. Τίποτα το δραματικό. Καμία μουσική υπόκρουση. Ούτε αίμα ούτε θρήνος. Μόνο το ακατονόμαστο κενό. Εκεί, κάτι κινείται. Γιατί εκεί, ο θεατής δεν μπορεί να παραμείνει παρατηρητής.
Ακόμη χειρότερα: η τέχνη γίνεται αναισθητικό του πολέμου. Ενώ δείχνει τα τραύματα, σε βοηθά να τα ξεχάσεις. Σου δίνει την ικανοποίηση ότι «ένιωσες κάτι», άρα έκανες το καθήκον σου. Η φρίκη σε άφησε ήσυχο. Οχι επειδή τελείωσε, αλλά επειδή μετατράπηκε σε «κάτι».
Γι’ αυτό, ίσως το πιο ριζοσπαστικό που μπορεί να κάνει η τέχνη σήμερα δεν είναι να «μιλήσει» για τον πόλεμο, αλλά να αποδείξει την ενοχή του θεατή. Να τον σύρει έξω από τον ρόλο του «ανήσυχου καταναλωτή».
Να του δείξει πως όσο εκείνος συγκινείται από την εικόνα ενός κατεστραμμένου νοσοκομείου στην οθόνη του, η ίδια οθόνη χρηματοδοτεί και κανονικοποιεί αυτή την εικόνα. Η τέχνη που απλώς προσφέρεται για «βλέμμα» είναι ήδη πολέμιος της αλήθειας. Γιατί ο πόλεμος δεν είναι έξω από την τέχνη. Είναι μέσα στην ίδια την πράξη της θέασης.
Κι αν δεν το δούμε αυτό, γινόμαστε κι εμείς συνεργοί. Με ωραίο κάδρο. Και καθαρή συνείδηση.
