Αυτό που συνήθως εννοούμε όταν λέμε «ρίσκο» είναι ένα πραγματάκι πεζό: η πιθανότητα πτώσης, αποτυχίας ή, γενικότερα, παραβίασης των κοινωνικών προσδοκιών. Αλλά η πραγματική ουσία του ρίσκου, το μεδούλι του, θα έλεγε κανείς, δεν κρύβεται στον κοινό υπολογισμό του κινδύνου, αλλά στα σιωπηλά, αθέατα εδάφη του νου, του χεριού και της καρδιάς.
Εκεί βρίσκεται η περιπέτεια της καθημερινής δημιουργικότητας: η αόρατη άκρη πάνω στην οποία ισορροπεί κανείς όταν τολμά να ξεφύγει από τη συνήθεια, τη συμβατικότητα ή την αυτοεκτίμηση. Η αληθινή καινοτομία, αυτή που ανασχηματίζει την αντίληψη και όχι απλώς τις περιστάσεις, είναι αδιαχώριστη από έναν ορισμένο αισθητικό κίνδυνο, από μια νευρική έξαρση που είναι ταυτόχρονα μέθη και διάβρωση. Η ποιητική του ρίσκου είναι η αναγνώριση ότι το ρίσκο, στις λεπτότερες μορφές του, είναι προϋπόθεση της επίγνωσης – είναι το κρυφό τονικό στοιχείο της συνηθισμένης ανθρώπινης ευρηματικότητας.
Αρκεί να σκεφτεί κανείς την πράξη τού να λέει κανείς ό,τι πρέπει να ειπωθεί, όχι αυτό που αναμένεται να ειπωθεί, στο πλαίσιο ενός επαγγελματικού ή κοινωνικού περιβάλλοντος. Η πιθανότητα να φάει τα μούτρα του (να εξοστρακιστεί, σε πιο επικά ελληνικά) είναι μεγάλη, αλλά η πράξη ως πράξη παραμένει ηλεκτρική: νιώθει κανείς τον παλμό της ανεξερεύνητης δυνατότητας μέσα στις ίδιες του τις φλέβες. Αρκεί να σκεφτεί και τον καλλιτέχνη που εγκαταλείπει το πινελάκι του για ένα αδέξιο πείραμα, του οποίου το αποτέλεσμα μπορεί να προκαλέσει είτε ενθουσιασμό είτε αμηχανία. Η όλη συγκίνηση δεν βρίσκεται στην εξωτερική επιδοκιμασία (ή αποδοκιμασία), αλλά στην εσωτερική συμφιλίωση με την αβεβαιότητα, στην αίσθηση ότι έχεις μπει και οργώνεις ένα επικίνδυνο διανοητικό και αισθητικό έδαφος χωρίς χάρτη. Η δημιουργικότητα είναι αδιαχώριστη από αυτό το μικρό εσωτερικό χάος – απαιτεί κανείς να φλερτάρει με το άγνωστο, να πειραματίζεται με την αποτυχία και, στις καλύτερες περιπτώσεις, να τη μετατρέπει σε ομορφιά ή οικειότητα.
Εάν ρωτούσα τον Χάρολντ Μπλουμ (γενικά θα το απέφευγα), μάλλον θα μου υπενθύμιζε ότι ο ποιητής και ο στοχαστής είναι πάντα αυτοεξόριστοι μέσα στον ίδιο τους τον νου, αποξενωμένοι από τις συνήθεις, ασφαλείς μορφές σκέψης. Το ρίσκο είναι η αναγκαία προϋπόθεση αυτής της αποξένωσης. Ακόμη και στην καθημερινή ζωή, όταν κάποιος δοκιμάζει μια υπόθεση, πειραματίζεται με μια καλοσυνάτη χειρονομία, για παράδειγμα, ή αυτοσχεδιάζει σε κοινωνικές νόρμες, έρχεται αντιμέτωπος με την ένταση ανάμεσα στη δυνητική επίγνωση και στην πιθανή καταστροφή. Το καθημερινό γίνεται φορτισμένο, και εκεί έγκειται η δόξα του. Οι συνηθισμένες πράξεις δεν είναι κοινοτοπίες. Είναι μικροσκοπικά εκκολαπτήρια δυνατοτήτων γεμάτα μικροσκοπικές καταστροφές. Το ρίσκο, εάν κατανοηθεί σωστά, είναι η μήτρα όπου διαμορφώνεται η ανθρώπινη πρωτοτυπία.
Πρέπει να σημειωθεί, βέβαια, η παραδοξότητα της απόλαυσης που ενυπάρχει στο ρίσκο. Το ρίσκο οξύνει την προσοχή, διεγείρει τη φαντασία και ενισχύει τη συναισθηματική αντίδραση. Το μυαλό, όταν έρχεται αντιμέτωπο με την αβεβαιότητα, δεν αντιδρά απλώς, αλλά εφευρίσκει, συνδέει, υπερβαίνει. Η δημιουργικότητα, με αυτή την έννοια, είναι μια διανοητική ακροβασία: ο ποιητής, ο στοχαστής, ο καθημερινός «αυτοσχεδιαστής» χορεύει σε ένα σχοινί χωρίς προστασία άλλη πέρα από εκείνο το δίχτυ που ονομάζεται: φαντασία. Ακριβώς επειδή δεν υπάρχει απόλυτη ασφάλεια, η πράξη αποκτά σημασία (η μετριότητα της ασφάλειας είναι ο θάνατος της επίγνωσης). Το ρίσκο, λοιπόν, δεν είναι περιστασιακό αλλά συνθετικό: χωρίς αυτό, η καινοτομία γίνεται μίμηση και η ζωή η ίδια άψυχη κι επίπεδη.
Η ηθική διάσταση του ρίσκου στην καθημερινότητα είναι εξίσου περίπλοκη. Κανείς δεν παίρνει ρίσκα απλώς για τη χάρη του πράγματος. Το ρίσκο φέρει συνέπειες, συχνά δε απροσδόκητες. Το να μιλάει κανείς, να πράττει ή να δημιουργεί υπό συνθήκες αβεβαιότητας σημαίνει να αναγνωρίζει την ίδια την πραγματικότητα της ευθύνης. Η ποιητική του ρίσκου είναι αδιαχώριστη από τη διανοητική και ηθική κρίση: η τόλμη καθενός μετράται όχι μόνο από την πρωτοτυπία, αλλά και από την προσοχή στο περικείμενο, στις σχέσεις, στις λεπτές ηθικές αντηχήσεις της εκάστοτε «επικίνδυνης» πράξης. Γι’ αυτό η δημιουργικότητα είναι ταυτόχρονα αισθητική και ηθική, μια λεπτή ισορροπία ανάμεσα στην παρόρμηση και στη φροντίδα, στο θάρρος και στη διακριτικότητα.
Πολλές φορές η Ιστορία παραγκώνισε την ποιητική του ρίσκου για χάρη του διασκεδαστικού αφηγήματος με τον «ριψοκίνδυνο οραματιστή» ή την «τρελή ιδιοφυΐα». Ωστόσο, η αληθινή περιπέτεια σ’ αυτόν τον κόσμο σπάνια είναι διασκεδαστική. Βρίσκεται πίσω από την καθημερινή, λεπτή διαπραγμάτευση ανάμεσα στο γνωστό και στο άγνωστο, στην απόφαση να αρθρώσει κανείς το ανείπωτο, να επιχειρήσει το αδοκίμαστο.
Αισθητικά, η ένταση του ρίσκου παράγει μια ιδιότητα που μπορεί να ταυτιστεί με αυτό που λέμε διάνοια. Είπαμε, ο νους μουλαρώνει μπροστά στην αβεβαιότητα και αρχίζει να εφευρίσκει, να συνδέει, να υπερβαίνει. Η δυσαρμονία γίνεται ρυθμός, η αστάθεια μορφή, ενώ η πιθανότητα καταστροφής γίνεται το ίδιο αυτό το «όμορφο» ή «οικείο» που επιδιώκουμε να βρούμε στο τέλος των πραγμάτων. Ετσι καταλήγει έργο τέχνης η καθημερινή ζωή: με το ρίσκο – με άλλα λόγια, με την ποίηση της εμπειρίας ως δομικής αναγκαιότητας.
Υπάρχει, βέβαια, ένα πολύ ιδιαίτερο είδος ματαιοδοξίας στην κατανόηση αυτού του φαινομένου. Η αναγνώριση του ρίσκου ως μήτρας της δημιουργικότητας συνεπάγεται εισιτήριο διαρκείας για το κλειστό κλαμπ της αντίληψης: πολλοί άνθρωποι θα διασχίσουν τη ζωή χωρίς να συνειδητοποιήσουν την επισφαλή βάση πάνω στην οποία στηρίζεται κάθε μικρή επίγνωση, κάθε τοσοδούλα έκφραση τόλμης. Ωστόσο, η επίγνωση αυτής της αλληλεπίδρασης, η οικεία σύζευξη κινδύνου και ανακάλυψης, ανυψώνει την καθημερινή πράξη σε κάτι που φέρει σημασία φιλοσοφική και αισθητική. Αρχίζει κανείς να βλέπει κάθε επιλογή, κάθε πείραμα, κάθε σύντομο αυτοσχεδιασμό ως μικρογραφία της ανθρώπινης τόλμης, ως ιδιωτικό θέατρο συνεπειών, στο οποίο διαπλέκονται το ρίσκο και τα δημιουργικά παρελκόμενά του (η φαντασία). Κρυπτικές ατάκες σαν εκείνες για την Ιστορία που καταδικάζεται να την ξαναζεί – ξανά και ξανά και ξανά – όποιος δεν την παίρνει στα σοβαρά, ε, με αυτή τη διαπλοκή έχουν να κάνουν.
Η ποιητική του ρίσκου είναι ενσωματωμένη στο μεδούλι της καθημερινής ζωής, στις σιωπηλές αποφάσεις, στους αυτοσχεδιασμούς, στα πειράματα που συνθέτουν την αντίληψη, την έκφραση και την ηθική της ανθρώπινης ύπαρξης. Το ρίσκο, στις πιο εκλεπτυσμένες μορφές του, δεν είναι μια κατάσταση που πρέπει να υπομένει κανείς αλλά μια δύναμη για την οποία πρέπει να πεινάει, ένα στοιχείο αναπόσπαστο στην αρχιτεκτονική εκείνου που θα πει να δημιουργείς. Να ζει κανείς με επίγνωση του ρίσκου σημαίνει να κατοικεί σε έναν χώρο όπου οι καθημερινές πράξεις αποκτούν εξαιρετική σημασία, όπου το συνηθισμένο φορτίζεται με δυνατότητα επίγνωσης και όπου η αλληλεπίδραση κινδύνου και ανακάλυψης ζωοδοτεί τόσο την ηθική ευαισθησία όσο και την αισθητική αντίληψη. Η δημιουργικότητα, στην αληθινή της μορφή, είναι αδιαχώριστη από την περιπέτεια: η καρδιά και το μυαλό παίρνουν μπρος ακριβώς επειδή το έδαφος είναι επισφαλές, το αποτέλεσμα αβέβαιο και το κόστος, συνήθως, δυσβάσταχτο. Αρκεί όπου «ρίσκο» να βλέπει κανείς μονάχα τη δεινότητα ενός ανθρώπου να φαντάζεται.
Καθημερινός μικρορατσισμός
Ποτέ δεν κατάλαβα γιατί, όταν συμβαίνει κάποιο έγκλημα, πρέπει τα ειδησεογραφικά δελτία να αναφέρουν την εθνικότητα του δράστη, όταν δεν είναι Ελληνας. Φυσικά, υπάρχουν περιπτώσεις όπου χρειάζεται να αναφέρεται. Για παράδειγμα, όταν η εθνικότητα έχει άμεση σχέση με το πλαίσιο εντός του οποίου διαπράχθηκε το έγκλημα (ας πούμε, μια αιματηρή συμπλοκή ανάμεσα σε μια αφγανική και μια πακιστανική φατρία, γεγονός που συνοδεύεται από ιστορικό και πολιτικό περικείμενο) ή όταν το κοινωνικό σύνολο χρειάζεται να προστατευτεί (ας πούμε, εάν κυκλοφορεί ελεύθερος ένας μιμητής του Φρέντι Κρούγκερ στους δρόμους και, ε, καλό είναι να ξέρεις εάν πρόκειται για Κορεάτη ή Σουηδό, εάν τον δεις καμιά φορά μπροστά σου). Κατά τα άλλα, όμως, δεν νομίζω ότι χρειάζεται. Είναι σαν να ασχολούμαστε με το χρώμα των μαλλιών του δράστη – έτσι γεννήθηκε, και λοιπόν; Ο καθημερινός μικρορατσισμός είναι συνήθως εκείνος που νομιμοποιεί και τον μεγάλο.
