Η ιδέα της ιδιοφυΐας – μοναχικής, ιδιοσυγκρασιακής, θεϊκά αυτόφωτης – ήταν πάντοτε περισσότερο θεολογικό παρά αισθητικό ζήτημα. Ο κόσμος την αγάπησε, ίσως γιατί χρειαζόταν ένα υποκατάστατο του θείου: έναν Μπαχ, έναν Τζόις, έναν Κιούμπρικ. Το έργο τους παρουσιαζόταν ως αναλαμπή καθαρής πρωτοτυπίας, εκτός αγοράς και κοινωνίας, σαν να ανήκε σε μια προσωπική αποκάλυψη. Αυτό το αφήγημα, όμως, τρίζει.
Οχι μόνο επειδή η τέχνη έχει γίνει πολυσύνθετη και οργανωτικά δικτυωμένη, αλλά επειδή η κοινωνική μας δομή έχει αλλάξει. Η συνεργασία δεν είναι πια επιλογή, αλλά συνθήκη. Στα εικαστικά, στο σινεμά, στο θέατρο, ακόμη και στη μουσική παραγωγή, το έργο προκύπτει από συλλογικές διαδικασίες: πλατφόρμες, residencies, τεχνικούς, αλγόριθμους, κοινότητες. Το «εγώ» του δημιουργού διαστέλλεται στο «εμείς».
Στο βιβλίο, όμως, το μοντέλο του μοναχικού δημιουργού αντέχει περισσότερο. Το μυθιστόρημα παραμένει το τελευταίο οχυρό της ατομικής έκφρασης. Ο συγγραφέας θεωρείται ακόμη μοναχικός ρήτορας της ανθρώπινης ψυχής. Κι όμως, ακόμη κι εδώ: εργαστήρια συγγραφής, επιμέλεια, αναγνώστες-στόχοι, επηρεάζουν την τελική μορφή. Ο συγγραφέας μετατρέπεται σε επιμελητή πολλών εαυτών.
Μπορεί, όμως, να υπάρξει ακόμη «φωνή»; Ισως όχι ως κραυγή, αλλά ως αντήχηση: συμπυκνωμένη μέσα από τον διάλογο. Ο Κνάουσγκορντ γράφει σαν μεμονωμένο ορυκτό – ο Λέρνερ και η Κασκ εμφανίζονται ως πλέγμα φωνών: κριτικών, κοινωνικών, προσωπικών. Η φωνή δεν χάνεται, μετασχηματίζεται. Ο αναγνώστης παύει να είναι παθητικός δέκτης. Δεν αναζητά το «μήνυμα», αλλά το δίκτυο σημασιών που ενεργοποιεί κάθε πρόταση. Η ανάγνωση γίνεται συναναγνώριση, η τέχνη, σχέση.
Το πέρασμα από τη φωνή της αυθεντίας στη συλλογική αφήγηση δεν συνεπάγεται απώλεια αλήθειας ή βάθους. Αντίθετα, η πολυφωνία επιτρέπει στο έργο να αναπνέει μέσα σε διαφορετικά περιβάλλοντα, να αναμετριέται με πολλαπλά νοήματα και ερμηνείες. Η αλήθεια δεν δηλώνεται, αναπτύσσεται εντός σχέσεων, μέσα από τριβές, ερωτήματα, σιωπές. Η ιδιοφυΐα δεν είναι πια η φλόγα που κατακαίει το δωμάτιο, αλλά το ρεύμα αέρα που διαπερνά τα παράθυρά του.
Υπάρχει βεβαίως και η «παραδοσιακή» πλευρά: εκείνοι που επιμένουν στην καθαρότητα της μονάδας, στη γνησιότητα του απόλυτα προσωπικού βλέμματος. Αλλά ακόμη και αυτοί δημιουργούν σε έναν κόσμο όπου η πρόσβαση, η επιρροή και η αναγνωσιμότητα δομούνται πια μέσα από κοινότητες. Το μοναχικό αριστούργημα συνεχίζει να υπάρχει, αλλά ακούγεται αλλιώς: ως αντιστικτικό μέρος μέσα σε μια συλλογική σύνθεση. Δεν πρόκειται για θάνατο της ιδιοφυΐας, αλλά για τον απομονωτισμό της. Η νέα ιδιοφυΐα δεν είναι λιγότερο αυθεντική – είναι απλώς λιγότερο μόνη.
Το μεγάλο έργο δεν φωνάζει «Εγώ το έφτιαξα», αλλά «Να τι μπορέσαμε να σκεφτούμε μαζί».
