Οι πρόσφατες περιπέτειες μιας έννοιας
Γράφει ο Μάρκος Καρασαρίνης
Πολύ νωρίς, στα μέσα του 2008, πριν ακόμη από την πτώση της Lehman Brothers, ο κορυφαίος γάλλος κοινωνιολόγος Εντγκάρ Μορέν είχε χρησιμοποιήσει τον όρο «πολυκρίση» για να περιγράψει τη δυνητική επέκταση μιας μερικής, αρχικά, διαταραχής στο σύνολο των σημερινών πολύπλοκων, αλληλένδετων συστημάτων που απαρτίζουν τον κόσμο.
Τον ίδιο όρο θα μεταχειριζόταν αργότερα, το 2022, και ο βρετανός ιστορικός του Πανεπιστημίου Κολούμπια Ανταμ Τουζ προκειμένου να αποτυπώσει τη διεθνή κατάσταση πραγμάτων στον απόηχο της πανδημίας, της πληθωριστικής έκρηξης και της ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία.
Στα τέλη του ίδιου έτους το λεξικό Collins θα υιοθετούσε ως λέξη της χρονιάς μια ελαφρά παραλλαγή: η «permacrisis», η μόνιμη κρίση, «μια παρατεταμένη περίοδος αστάθειας και ανασφάλειας, ιδιαίτερα αυτή που ακολουθεί καταστροφικά γεγονότα», απαντάται έκτοτε τακτικά στον διεθνή δημόσιο λόγο.
Η πύκνωση των αναφορών είναι ενδεικτική μιας αντίστοιχης μεταβολής της πρόσληψης. Στη διαδρομή μεταξύ 2008 και 2025, από τη Μεγάλη Υφεση του 21ου αιώνα ως τη δεύτερη θητεία του Ντόναλντ Τραμπ, τα όσα συνέβησαν είχαν τέτοιον αντίκτυπο στη συλλογική συνείδηση ώστε να αναθεωρήσουμε τη σημασία και το περιεχόμενο της «κρίσης».
Μια έννοια που είχε ήδη μετασχηματιστεί στο παρελθόν, περνώντας από την αρχαιοελληνική απόφαση ή ικανότητα διάκρισης στην ιατρική ορολογία του Ιπποκράτη και του Γαληνού όπου δηλώνει το σημείο καμπής προς την ίαση ή τον θάνατο και έπειτα στη σύγχρονη φιλοσοφία, κατά τον γερμανό ιστορικό Ράινχαρτ Κόζελεκ, ως αναμέτρηση αντίρροπων δυνάμεων που επιταχύνει τη μετάβαση στο μέλλον, επενδύθηκε με νέες ιδιότητες.
Τις δύο τελευταίες δεκαετίες η κρίση υπερβαίνει την επικράτεια της πολιτικής για να εισαχθεί ως κοινό νόμισμα σε διαφορετικά πεδίαˑ η ιστορία, η κοινωνιολογία, η οικονομική επιστήμη επανεξετάζουν το περιεχόμενό τηςˑ η έννοια γίνεται πλέον κατανοητή όχι ως στιγμή αλλά ως διάρκεια, όχι ως μοναδική διακύμανση αλλά ως ακολουθία διαδοχικών αναταράξεων, όχι ως ενδιάμεσο στάδιο μεταξύ δύο περιόδων ομαλότητας αλλά ως νέα εκδοχή της κανονικότητας.
Στο περιθώριο των τεκτονικών αλλαγών που αναδιαμορφώνουν το τοπίο του 21ου αιώνα βλέπουμε σε ζωντανή μετάδοση πώς η κοινωνική πραγματικότητα ανασημασιοδοτεί τους νοητικούς χάρτες με τους οποίους την αντιλαμβανόμαστε.
Η κανονικότητα των πολυκρίσεων
Γράφει η Ιωάννα Λαλιώτου
Το μακρινό 2005 ο εμβληματικός κοινωνικός επιστήμονας Μάικ Ντέιβις δημοσίευσε το βιβλίο του με τίτλο Το τέρας στην πόρτα μας (The Monster at our Door), στο οποίο παίρνοντας αφορμή από την τότε κρίση της γρίπης των πτηνών προειδοποιούσε για το αναδυόμενο πλαίσιο των καταστροφικών πολυκρίσεων που θα απασχολήσουν τους ανθρώπους του 21ου αιώνα σε πλανητικό επίπεδο. Βασικό χαρακτηριστικό αυτού του σκηνικού θα ήταν, κατά τον Ντέιβις, η πολυτροπικότητα και η συνέχεια των επερχόμενων κρίσεων που θα συνδύαζαν τριγμούς ταυτόχρονα σε πολλαπλούς τομείς όπως η οικονομία, η δημόσια υγεία, το κλίμα, τα παραγωγικά μοντέλα, ο επισιτισμός και η ενεργειακή ευαλωτότητα, ο πόλεμος κ.τ.λ.
Το 2025 συμπληρώνεται το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα. Μια εικοσιπενταετία που, για να θυμηθούμε ενδεικτικά κάποια από τα γεγονότα της περιόδου, ξεκίνησε συνταρακτικά με την 11η Σεπτεμβρίου 2001. Μια τρομοκρατική επίθεση με πλανητικές επιπτώσεις καθώς οδήγησε σε σημαντικά γεγονότα στρατιωτικής επέμβασης των ΗΠΑ και των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή κηρύσσοντας την έναρξη μιας διαρκούς εμπόλεμης κατάστασης, αλλά και διάχυσης πρακτικών ασφαλειοποίησης της καθημερινής ζωής και της πολιτικής επίσης στο εσωτερικό και των δυτικών κοινωνιών έκτοτε. Η τρομοκρατία και ο πόλεμος σηματοδότησαν αλλαγές και στο συλλογικό φαντασιακό μας καθώς εμπέδωσαν την αίσθηση του τέλους της λεγόμενης Pax Americana του 20ού αιώνα και διέβρωσαν σταδιακά την πρότερη πίστη των μεταπολεμικών γενεών σε ΗΠΑ και Ευρώπη στη δυνατότητα μιας διαρκούς ειρήνης.
Η χρηματοοικονομική κρίση του 2008 ήταν ένα ακόμη επεισόδιο των πολυκρίσεων που μας έμαθε ότι η προοπτική της διαρκούς ευημερίας των ευρύτερων μεσαίων στρωμάτων των αναπτυγμένων και αναπτυσσόμενων κοινωνιών του παγκόσμιου Βορρά ήταν επίσης μια φενάκη. Η συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους και η υποχώρηση της έννοιας του δημοσίου οφέλους στον σχεδιασμό και τη φροντίδα του βασικών πυλώνων των κοινωνιών μας (υγεία, παιδεία, οικονομική ασφάλεια, πολιτισμός, κ.λπ.) κατέστησαν την ευαλωτότητα των ευρύτερων πληθυσμιακά κοινωνικών ομάδων σταθερή δομή της αίσθησης για εκατομμύρια ανθρώπους πλανητικά.
Στις αρχές της δεκαετίας του 2020 η πανδημία της COVID-19 εμπέδωσε περαιτέρω την ευαλωτότητα ως δομή της αίσθησης συνταράσσοντας βεβαιότητες και αφήνοντας ισχυρό αποτύπωμα σε όλες τις πρακτικές του καθημερινού βίου μας έως και σήμερα. Η παροντική συνθήκη χαρακτηρίζεται από μια σειρά πολυκρίσεων: συνεχιζόμενες πανδημίες (για παράδειγμα, εκείνη της ευλογιάς στο ζωικό κεφάλαιο της χώρας μας), η κλιματική κρίση και τα καταστροφικά πλημμυρικά φαινόμενα των τελευταίων χρόνων, επισιτιστικές και ενεργειακές κρίσεις, οι πόλεμοι, το προσφυγικό, η δημογραφική κρίση στις οικονομικά αναπτυγμένες κοινωνίες, η σταθερή άνοδος του ακροδεξιού λόγου και του λαϊκισμού και η σταδιακή τρώση των δημοκρατικών θεσμών και του κράτους δικαίου σε διεθνές επίπεδο.
Οι συνεχιζόμενες πολυκρίσεις του 21ου αιώνα αναδεικνύονται σταδιακά σε ένα ισχυρό διαρκές βίωμα: όχι πια μια εξαίρεση, αλλά μια νέα κανονικότητα. Πώς νιώθουμε και κατανοούμε λοιπόν την κρίση σήμερα; Για τις μεταπολεμικές γενιές η κρίση βιωνόταν μάλλον ως έκτακτο γεγονός που διασπά πρόσκαιρα την κανονικότητα της ζωής και της ιστορικής ροής των γεγονότων. Βέβαια, για τους ιστορικούς οι κρίσεις δεν αποτελούν ποτέ μεμονωμένα γεγονότα, αφού χαρακτηρίζονται από ισχυρές μορφές συστημικότητας: εκφράζουν δηλαδή εντάσεις και αντιφάσεις που δημιουργούνται εντός και εξαιτίας των «κανονικών» συνθηκών της ζωής και, ανάλογα με την εμβέλεια και τη δυναμική τους, προκαλούν μετασχηματισμούς που συχνά δεν έχουν ευκαιριακό χαρακτήρα αλλά οδηγούν σε αλλαγές και ανατροπές δημιουργώντας τελικά νέες συστημικότητες.
Οι κρίσεις αναδύονται εντός του ιστορικού χρόνου – από τα σωθικά της ιστορικής διαδικασίας – και σε αρκετές περιπτώσεις, πέρα από τις καταστροφικές για τη ζωή πολλών ανθρώπων συνέπειες, άνοιγαν στο παρελθόν και παράθυρα ευκαιρίας, γόνιμες συνθήκες, για την ανάδυση μιας κριτικής στάσης απέναντι στην ισχύουσα τάξη πραγμάτων. Ενίοτε μάλιστα δημιουργούσαν και περιθώρια για τη διατύπωση οραματισμού και διεκδικήσεων για εναλλακτικές μορφές οργάνωσης του βίου.
Αυτό που ίσως διαφοροποιεί τη σημερινή συγκυρία είναι ότι για ένα μεγάλο τμήμα της κοινωνίας και ιδιαίτερα για τους νέους ανθρώπους – για τις γενιές και ενηλικιώθηκαν εντός του 21ου αιώνα – οι πολυκρίσεις βιώνονται ως διαρκής και αμετάβλητη κανονικότητα. Πρόκειται για μια νέα δομή της αίσθησης; Ενδεχομένως. Αν όντως ισχύει αυτό, τότε το νέο βίωμα εμπεριέχει ίσως και μια αίσθηση του αναπόδραστου, ενός βρόχου, που περιορίζει τη δυνατότητα ανάλυσης και εύρεσης λύσεων στα προβλήματα του σήμερα. Μήπως τελικά η κανονικότητα των πολυκρίσεων συνδέεται και με μια ακόμη κρίση της σύγχρονης συνθήκης, την κρίση του οραματισμού;
Η κυρία Ιωάννα Λαλιώτου είναι καθηγήτρια Σύγχρονης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
Παγκόσμια σοκ και μεγάλα ερωτήματα
Γράφει ο Παναγιώτης Ε. Πετράκης
Γιατί τόσες κρίσεις μαζί; Και θα σταματήσουν εδώ; Μάλιστα, οι κρίσεις έχουν και διαφορετική υπόσταση αλλά και έναν κοινό παρονομαστή: τη μείωση της ευημερίας των ανθρώπων. Μέσα σε μία δεκαπενταετία έχουν υπάρξει τέσσερα μεγάλα παγκόσμια σοκ: η χρηματοπιστωτική κρίση, η επιδημιολογική κρίση της COVID-19, ο πληθωρισμός και οι πόλεμοι.
Τα πράγματα φαίνονταν ότι πήγαιναν αρκετά καλά μέχρι το 2008, μέχρι που ξεκίνησε η κρίση στον πυρήνα του χρηματοοικονομικού συστήματος: στη σχέση κινδύνου και αξίας των στοιχείων του ενεργητικού. Η ραγδαία μείωση της αξίας των ακινήτων, ενώ η χρηματοδότησή τους βρισκόταν στα ύψη, προκάλεσε μία ατέρμονη, προς τα κάτω, αδυναμία κάλυψης του τραπεζικού κινδύνου οδηγώντας σε μια μεγάλη ύφεση. Ομως και όταν αποκαταστάθηκε η ισορροπία, γεμίζοντας με χρέη το οικονομικό σύστημα (πήρε μία πενταετία για όλον τον κόσμο και μία δεκαετία για εμάς), η εξαντλημένη παγκοσμιοποίηση (κινητικότητα πόρων και ανθρώπων) υποβοήθησε την παγκόσμια επιδημία και τη μείωση του προσδόκιμου ζωής. Πάλι το ξεπεράσαμε, πάλι δανειζόμενοι από τις μελλοντικές γενεές (χρέη)! Ομως τα σημάδια στις γραμμές εφοδιασμού που άφησε η COVID-19, μαζί με την ξαφνική σχεδόν επανάκαμψη, γέννησαν τον πληθωρισμό. Οταν αυτός βρισκόταν στην άνοδο με τις τιμές της ενέργειας να έχουν πάρει για τα καλά την ανιούσα, ήταν προφανώς η καλύτερη στιγμή για να χρηματοδοτηθεί ο πόλεμος του Πούτιν στην Ουκρανία. O πόλεμος αύξησε περισσότερο τον ενεργειακό πληθωρισμό. Ενας χρηματοδοτούμενος πόλεμος (από τα θύματα) μπορεί να συνεχίζεται επί μακρόν – και συνεχίζεται. Την ίδια στιγμή η Χαμάς έβλεπε τον κόσμο να χάνεται κάτω από τα πόδια της αφού η ανάπτυξη των οικονομικών σχέσεων στην περιοχή έφερνε όλα τα κράτη κοντύτερα (Συμφωνίες του Αβραάμ). Αρα, χρειαζόταν μία θεαματική κίνηση. Από εκεί και πέρα όλες οι δυνάμεις συνωμότησαν για την έκρηξη και την εξαφάνιση του ανθρωπισμού στην περιοχή.
Ο οικονομικός εθνικισμός έχει καλλιεργηθεί στους λαούς, οπότε η διάσπαση της εμπορικής ενότητας του κόσμου και η συγκρουσιακή διάθεση είναι αισθητή. (Εμείς ευτυχώς περάσαμε τη «ασθένεια» με τη δραχμολατρία ευκολότερα.) Ετσι γεννήθηκαν οι δασμοί του Τραμπ (όπως και στη δεκαετία του 1930) σε μια προσπάθεια να αξιοποιηθούν εντός των τειχών οι δυνατότητες των νέων τεχνολογιών που άρχισαν να εμφανίζονται: ΑΙ, quantum informatics, πράσινες τεχνολογίες, προσωποποιημένη φαρμακευτική. Ενας μετα-ηγεμονικός κόσμος γεννιέται.
Ολα τα παραπάνω έχουν έναν κοινό «περίεργο» παρονομαστή: Την άνοδο του βιοτικού επιπέδου (!) αλλά την ταυτόχρονη μείωση του ρυθμού ανάπτυξης που είναι αισθητή τα τελευταία χρόνια (κοσμική ύφεση) δημιουργώντας μια παγκόσμια δημιουργική (γιατί οδηγεί στο καινούργιο) καταστροφή. Και όταν δεν υπάρχει δυναμική ανάπτυξης, όλες οι εύθραυστες κακές καταστάσεις βγαίνουν στην επιφάνεια. Στις αρχές της δεκαετίας του 2000 ο κόσμος (χρηματοοικονομοποίηση των πάντων, φθηνό χρήμα, ευρώ) βρέθηκε στο υψηλότερο σημείο ανάπτυξης (5ος μεγάλος κύκλος κατά σειρά στην παγκόσμια ιστορία 40-60 ετών, Κοντράτιεφ) με την επίδραση της πληροφορικής και φαρμακευτικής επανάστασης, της παροχής φθηνών καταναλωτικών προϊόντων (παγκοσμιοποίηση) με την άνοδο των οικονομιών της Ασίας. Μετά άρχισε η εξάντλησή του και μπήκαμε στα δύσκολα.
Υπάρχει και πιο κάτω; Αναμένουμε μια παράταση αυτής της χαμηλής πτήσης των οικονομιών (με ό,τι αυτό συνεπάγεται κοινωνικοπολιτικά) μέχρι να βρεθούμε σε πιο ρωμαλέους ρυθμούς ανάπτυξης. Το νέο ανώτατο αναπτυξιακό σημείο αναμένεται γύρω στο 2040 (υπό κανονικές συνθήκες). Ομως αυτή η κίνηση στα χαμηλά μπορεί να εξελιχθεί σε βαθύτερη κρίση, εάν συνεχιστεί άτακτα η αποδολαριοποίηση που πλήττει τους ισολογισμούς κρατών, τραπεζών, ασφαλιστικών επιχειρήσεων, ιδίως εάν συνδυαστεί με «απελευθέρωση» του χρηματοπιστωτικού συστήματος στις ΗΠΑ. Μήπως η διακοπή της εκτέλεσης του προϋπολογισμού των ΗΠΑ (30 Σεπτεμβρίου 2025) ή μια κατάρρευση της αγοράς crypto ή η έλλειψη εμπιστοσύνης στη διοίκηση των ΗΠΑ, της Γαλλίας κ.λπ. ή μια καινούργια έκρηξη στη ΒΑ Ευρώπη με NATO και Ρωσία μπορούν να πυροδοτήσουν μια νέα μεγάλη κρίση; Ο σοφός Αλαν Γκρίνσπαν (πρώην πρόεδρος της Fed) δημοσίευσε μόλις πριν από λίγες ημέρες ένα άρθρο με τίτλο «Ποτέ δεν τη βλέπουμε όταν έρχεται».
Ομως υπάρχει και η εκδοχή οι θετικές εξελίξεις να επιταχύνουν την εμφάνισή τους. Ηδη οι επενδύσεις στην ΑΙ (επιχειρηματική απάντηση στη διογκωμένη αβεβαιότητα) είναι τόσο μεγάλες που συνέβαλαν να πιεστεί προς τα πάνω (πρώτη φορά τόσο γρήγορα για νέα τεχνολογία) ο παγκόσμιος ρυθμός ανάπτυξης μία ποσοστιαία μονάδα και προφύλαξαν τις ΗΠΑ από μια καθίζηση στην οικονομία. Λέτε να συντομεύσει η αρνητική περίοδος;
Ο κ. Παναγιώτης Ε. Πετράκης είναι ομότιμος καθηγητής ΕΚΠΑ
To λήμμα και το πρόβλημα
Γράφει ο Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής
Το εργοβιογραφικό των λέξεων αποκαλύπτει πολύ συχνά μια κίνηση από την κυριολεξία προς τη μεταφορά και από το απτό / συγκεκριμένο προς το αφηρημένο. Το «περιλαμβάνω», για παράδειγμα, ξεκίνησε τη σημασιολογική του διαδρομή ως «αγκαλιάζω», η νοητική του διάσταση είναι απόφυση του χειροπιαστού, και είναι ενδιαφέρον ότι στην περίπτωση αυτή το χειροπιαστό είναι ακόμη αισθητό στη δημοτική μετεξέλιξη της λέξης: το «πρόσεξε, μη σε περιλάβω» δεν απειλεί μόνο λόγω αλλά κυρίως έργω.
Χειροπιαστό παρελθόν έχει και το «κρίνω». Η παλιά ινδοευρωπαϊκή ρίζα, όταν δεν σήμαινε «κοσκινίζω», πρέπει να αναφερόταν στο διά χειρός ξεχώρισμα δύο πραγμάτων προκειμένου να προτιμήσει/διαλέξει κάποιος το ένα ή το άλλο, και «κρίσις» ήταν αρχικά η συγκεκριμένη φυσική διαδικασία και το αποτέλεσμά της. Από εδώ η πιο αφαιρετική και νοητική σημασιολόγηση της λέξης ήταν τόσο κοντά όσο στον νου η γνώση. Και πολύ γραφικά, αυτός που δεν έχει αρκετή κρίση «για να μοιράσει δυο γαϊδουριών άχυρα» παραπέμπει πίσω στη χειροπιαστή αφετηρία της υπόθεσης.
Την αρχική σημασία του «ξεχωρίσματος» διατηρεί η «κρίσις» και στα κείμενα της κλασικής αρχαιότητας, όπου όμως πολύ συχνότερα εμφανίζεται στην «άυλη» εκδοχή της ως γνωστική διαδικασία, ικανότητα διάκρισης ή απόφαση. Προβλεπτή είναι και η εξειδικευμένη χρήση της σε δικανικά συμφραζόμενα, ενώ ένα λοξό βήμα παραπέρα κάνει ο συχνά ιδιόβουλος Θουκυδίδης όταν γράφει ότι δύο ναυμαχίες και δύο πεζομαχίες ήταν αρκετές για τη γρήγορη έκβαση των Μηδικών πολέμων («ταχείαν την κρίσιν έσχεν»).
Για το ότι η «κρίσις» ανέλαβε να περιγράψει και περιστατικά διαμάχης και ανταγωνισμού υπάρχει προφανής ερμηνεία: όταν εκφέρεις «κρίσιν» για ένα ζήτημα είναι εξαιρετικά πιθανό να δώσεις λαβή για ενστάσεις και διαφωνίες, κάτι που ήξεραν καλά οι Σκεπτικοί φιλόσοφοι και απείχαν σταθερά από «κρίσεις» για να έχουν ήσυχο το κεφάλι τους. Αλλά μπορεί να υπάρχει και άλλη ερμηνεία: όταν η υπόθεση εμπλέκει μέλη της ελληνικής φυλής, η διατύπωση «κρίσεως» οδηγεί νομοτελειακά σε διαφωνία. Ομως αυτό είναι θέμα διατριβής για μεταπτυχιακούς της ψυχοεθνολογίας.
Ωστόσο, καμιά από τις παραπάνω εκδοχές δεν μοιάζει να προοικονομεί τη σχετλιαστική όξυνση με την οποία η λέξη έκανε και κάνει διεθνή καριέρα σε χρόνους δίσεχτους και μήνες οργισμένους. Είναι πολύ πιθανό ότι στη σημασία αυτή η «κρίση» είναι νεότερο αντιδάνειο από τα γαλλικά. To «La France en crise» συμβαίνει να είναι μείζον hashtag της τρέχουσας επικαιρότητας, αλλά ποιος εξουσιοδότησε τους νεότερους Γαλάτες να αναθέσουν τόσο βαρυσήμαντο καθήκον στο ελληνικό δάνειο;
Η απάντηση μπορεί να βρίσκεται στα ιατρικά κιτάπια του Ιπποκράτη και του Γαληνού που χαρακτήρισαν «κρίσιν» την παροξυσμική φάση μιας νόσου και το σημείο καμπής της που αποφασίζει για ζωή ή θάνατο – και πράγματι σε ιατρικά συμφραζόμενα και με αυτήν τη σημασία απαντά αρχικά η γαλλική μορφή της λέξης ήδη τον 15ο αιώνα. Ωστόσο, πριν από τους γάλλους γιατρούς ήταν ένας «ευπώλητος» Ρωμαίος, φιλόσοφος και δύσμοιρος δάσκαλος του Νέρωνα, ο Σενέκας, που χρησιμοποίησε την ελληνική λέξη για τα κλιμακτηριακά επίχειρα των γηρατιών: «Ο φίλος μου ο Φάριος» γράφει «λέει ότι περνάμε την ίδια κρίση επειδή μας πέφτουν και των δυο τα δόντια».
Τα δόντια είναι το λιγότερο γιατί στο μεταξύ η κρίση δεν άφησε τίποτε απόρθητο: την οικονομία (κατεξοχήν), την κοινωνία, τις κυβερνήσεις, τα ήθη, τους θεσμούς, τις αξίες και τώρα τελευταία την ταυτότητά μας. Και οι εποχές, είτε από πραγματικό ζόρι και δυσθυμία είτε από κνησμό αυτοδραματοποίησης, αρέσκονται να αυτοσυστήνονται ως θύματά της. Ege denizi Krisi (= η κρίση στο Αιγαίο) λένε και στο σεράι του Σουλτάνου αλλά, για την ώρα τουλάχιστον, οι υπήκοοί του νοιάζονται κυρίως για το ζήτημα της τουριστικής βίζας.
Ο κ. Θεόδωρος Δ. Παπαγγελής είναι ακαδημαϊκός, πρόεδρος του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας.
